Herdenken in 2023 is niet gemakkelijk. Als het op 4 mei overal in Nederland acht uur wordt, als de trompet klinkt, als de stilte duurt, de toespraken voorgelezen en de kransen gelegd worden, is de herinnering aan de oorlog even tastbaar. Het woord vrede valt rustgevend vaak. Zo lijkt de waanzin lang geleden, maar even later geeft het journaal er actuele beelden bij. Daar hoor je de nieuwe getuigen van oorlogen nu spreken.

Terugkijken kan een valkuil zijn want dan klinkt er ‘Gelukkig is dat voorbij’ of ‘Gelukkig is het hier vrede.’ Toch lopen er in Nederland veel mensen rond met oorlog in hun hoofd, een oorlog die niet of nooit voorbij is. Meestal oude mensen die aarzelend vertellen over gebeurtenissen van lang geleden maar je ziet het ook aan het kleine Oekraïense jongetje, dat op de zonnige Koningsdag aldoor schichtig van mij wegkijkt maar ondertussen zijn kartonnen boten en huisjes te koop aanbiedt. ‘Gelukkig’, zegt zijn moeder, ‘gelukkig bouwt hij nu niet meer aldoor tanks.’ Een klein tankje staat er nog, tussen zijn verzameling kartonnen bouwwerken, heel precies nagemaakt. En bij nader inzien hebben zijn schepen toch overal afweergeschut. Het is nog niet over: niet bij hem en niet bij vele anderen. Herdenken is ook de actualiteit van oorlog in de ogen van vluchtelingen (hier) zien en benoemen. En geloof hechten aan hun ervaringen.

Toch is het voor niemand gemakkelijk te leven in het besef dat er nu op veel andere plaatsen oorlog is, lijden, onrecht en onderdrukking. Het lijkt wel bij dit leven op aarde te horen. En ook is een scherp onderscheid tussen goed en kwaad niet altijd te maken. In het boek Is dit een mens? van Primo Levi (1919-1987), dat hij na zijn oorlog schreef, laat hij de vage grens tussen helden, daders en slachtoffers zien, die hij de ‘grijze zone’ noemt. Wat kunnen wíj er hier aan doen, aan oorlog? In ieder geval het onrecht en het leed in de wereld erkennen, benoemen en aan het licht blijven brengen, in woord en geschrifte, zoals Levi op scholen, in brieven en in zijn boeken gedaan heeft. Hij is tijdens zijn leven altijd zijn verantwoordelijkheid als getuige blijven voelen tot hij niet meer kon. Benoemen en getuigen zoals ook de 85-jarige Tova Friedman, die dat – geïnspireerd door haar kleinzoon – op Tiktok doet onder de titel Tovatok waarmee ze veel jongeren bereikt. De Brits-Palestijnse Isabella Hammad doet dat in haar roman Geest komt op (2023) en Jürgen Tjon in zijn TV-serie Vergeten Helden over verzetsstrijders uit Suriname, Antillen en Nederlands-Indië.

Waarom blijft dat nodig, ook nu en hier? Omdat er toch mensen zijn voor wie het comfortabeler is te denken dat het niet zo gebeurd is en de geschiedenis heel anders in elkaar zit. Dat zijn de ontkenners die hun eigen angst uitventen in leugens, op sociale media of in de wereldpolitiek. Dan is er geen holocaust geweest of maar een beetje en wordt Stalin weer een voorbeeld en een held.

Maar wie of wat kan óns troosten bij die voortdurende herhaling van oorlog en geweld? De meeste mensen hebben niet meer de troostende gedachte dat alles voor iedereen ooit in de hemel recht getrokken wordt. Voor de mensen die van hun eigen ervaringen willen getuigen is het een troost wanneer iemand dat hoort, leest en doorgeeft. In zijn boek Troost haalt Michael Ignatieff de Russische dichteres Anna Achmatova (1889-1966) aan, die leefde tijdens het regiem van Stalin. In haar gedichtencyclus Requiem schrijft ze over haar gedichten, haar getuigenis van die tijd:
‘Voor jullie heb ik deze wade geweven,
uit nederige woorden, die ik jullie hoorde gebruiken.
Overal, eeuwig en voor altijd, zal ik nooit ook maar één ding vergeten.’

Achmatova heeft het net als Primo Levi en vele anderen gezíen, ze heeft er woorden voor gevonden. Wij kunnen ze nalezen en ter harte nemen. Misschien kan het ons troost bieden als wij die getuigenissen van oorlog en onrecht steeds weer in het licht zetten en doorgeven. En daarmee de nieuwe generatie motiveren om het anders te doen: vanwege ons aller hoop op vrede.

Felicia Dekkers

Felicia Dekkers

Redacteur

Felicia Dekkers is Neerlandica en studeerde later theologie. Zij werkte in het onderwijs (MO en HBO) en daarna als (beeld)redacteur bij …
Profiel-pagina
Nog geen reactie — begin het gesprek.