Een van mijn favoriete Monty Python scènes is er een uit de film The Meaning of Life (1983), over de dood. Een Engels stel geeft een etentje voor hun Amerikaanse vrienden, wanneer de man met de zeis (een onherkenbare John Cleese) aanbelt. Er is wat verwarring bij de gastheer: “is it about the hedge?” maar zijn vrouw staat erop dat de Dood een vorkje meeprikt.
Magere Hein doet zijn best het gezelschap te doordringen van de ernst van de situatie: “you’re all DEAD!” maar de gastheer houdt een stiff upper lip: “well that’s cast rather a gloom over the evening, hasn’t it?”
Wanneer een van de Amerikanen probeert uit te leggen dat het onverwachte bezoek eigenlijk moet worden gezien als een potentieel positief leermoment, kan de Dood, die toevallig een afkeer heeft van deze nationaliteit, zich niet langer inhouden: “SHUT UP! You always talk, you Americans. You talk and you talk, and you say ‘let me tell you something,’ and ‘I just wanna say this’…Well you’re DEAD now, so shut up!”
De Engelse gastheer en vrouw komen er niet beter vanaf. Wanneer de Engelsman de dood waarschuwt zich beter te gedragen omdat hij te gast is, krijgt deze er ook van langs: “be QUIET, Englishman, you’re all so fucking pompous, and none of you have got any balls.” Tenslotte volgt het hele gezelschap, nog steeds in relatief onaangedane toestand, braaf de dood. Maar pas nadat ze besloten hebben met de auto te gaan.
De dood is een heerlijk onderwerp voor humor omdat het alle vormen van menselijk onderscheid op basis van ras, religie, sociale klasse en sekse irrelevant maakt. De gedachte aan de dood nodigt uit tot relativeren en laat humor nou een bijzonder krachtig instrument om hieraan uitdrukking te geven. Het is niet voor niets dat grappen over de dood zo oud zijn als de mensheid zelf.
Ik ben onlangs een mooi en relatief onbekend voorbeeld tegengekomen in mijn vakgebied, een Engelse vertaling van een populair neo-Latijns schooltoneelstuk, genaamd, Death, A Comedie. Het originele stuk (getiteld Mors Comoedia) werd rond 1620 geschreven door de katholieke toneelschrijver William Drury die zijn land, waar een nogal anti-katholiek klimaat heerste, had ontvlucht en lesgaf aan het Engels college in Douai, Frankrijk. Dit was een belangrijke schuilplaats voor Engelsen met missionaire ambities.
Hoewel de politiek-religieuze context ertoe aanleiding gaf, bevat het stuk nauwelijks sneren richting protestanten. Het is vooral een farce met een hoge grapdichtheid, over een zoon met een gierige rijke oude vader die maar niet dood wil. De zoon roept de hulp in van de Dood en de Duivel, die het klusje in ruil voor zijn ziel wel willen klaren. Aan het eind sterft de vader niet, maar wordt een beter mens en de zoon is de Dood en de Duivel te slim af. Het bijzondere zit hem vooral in het feit dat het in het Engels is vertaald. We weten niets van de vertaler, ene Robert Squire, behalve dat hij het interessant genoeg vond deze tekst beschikbaar te maken voor zijn protestantse landgenoten. Twee satirische grapjes tegen Luther en Calvijn zijn verwijderd, maar de katholieke origine blijft herkenbaar: de ontkenning van het vagevuur komt nog steeds uit de mond van de Duivel. Overigens is dit, net als John Cleese’s impersonatie van de Dood, meer een komische dan een kwaadaardige duivel.
De vertaling is bijzonder omdat onderzoekers van de Reformatie alleen oog hebben voor bijtende satire gericht op religieuze vijanden, en toont aan dat er dus wel degelijk mensen waren die humor gebruikten als bindmiddel tussen religieuze vijanden. Net als in de scene uit Pythons Meaning of Life, werkt dat goed met grappen over de dood. Het biedt ruimte om groepen te ridiculiseren, maar de angel wordt tegelijkertijd verwijderd wanneer we ons realiseren dat de dood het geen moer kan schelen tot welke groep je behoort. Daarbij is er weinig dat mensen sterker verbindt dan samen de grap ergens van inzien. Het Amerikaanse publiek van bovengenoemde Python scène zal niet minder hard hebben gelachen dan het Engelse. En het zou zomaar kunnen dat Drurys droge komedie bij zijn katholieke én protestantse toeschouwers, voor eventjes, het grootste religieuze conflict uit de geschiedenis deed vergeten.
