In de Britse traditie kent men de memorial service. Relatief snel na het intreden van de dood wordt in kleine kring de begrafenis of crematie gehouden; later (soms weken, soms maanden, soms nog langer daarna) volgt een herdenking. Zwitserland en Amerika kennen deze traditie ook. Ik leidde vóór deze crisis verschillende keren een ‘afscheid zonder kist’; vaak had ik dan het ‘kleine’ afscheid ook al begeleid. Tijdens de eerste ceremonie wordt heel intens stil gestaan bij de dood van deze geliefde mens, terwijl tijdens de tweede zijn of haar leven – meer of minder uitbundig – gevierd mag worden. Misschien moeten we samen nog een beetje het wiel uitvinden en in ons hoofd en in ons hart ruimte maken voor het anders-dan-anders-doen, maar dat is zeker niet alleen ellendig, maar kan juist ook nieuwe impulsen geven.
We zien nu – voor de ‘kleine’ ceremonies – allerlei nieuwe rituelen ontstaan. In plaats van de ‘gewone’ gelegenheid om afscheid te nemen is er een drive-by. We proberen tijdens het afscheid toch zoveel mogelijk mensen te betrekken door een livestream aan te bieden. Er staan lange stoeten mensen langs de route die gereden wordt. Of de stoet rijdt langs verschillende betekenisvolle plekken: een eerder adres, de sportvereniging, de kerk, waar overal mensen samen stil zijn – zij weten van tevoren hoe laat de stoet langskomt. En eigenlijk is de intimiteit en intensiteit van het afscheid in kleine (maximaal dertig mensen) héél bijzonder, al is de ‘huidhonger’ (het onvervulde verlangen elkaar aan te raken) natuurlijk groot. Daar ligt misschien nog wel een groter probleem dan in de afwezigheid van die grote kring van dierbaren: wij mensen hebben de behoefte elkaar te troosten door elkaar te omarmen, elkaar goed vast te houden en van heel dichtbij in de ogen te kijken. De nieuwe gebaren die ontstaan (het maken van de ‘zengroet’, een hand op het hart leggen, luchtkusjes sturen) voldoen eigenlijk niet goed genoeg aan die behoefte. Ik leidde een afscheid waarbij de weduwnaar midden op een grote bank zat en zijn twee kinderen aan de uiteinden van diezelfde bank – alle drie zeer verbonden in het verdriet om het verlies van moeder maar toch ook zo verloren, door die anderhalve meter afstand.
Laten we niet alleen kijken naar wat we op dit gebied in deze bizarre tijd verliezen, maar vooral ook naar wat we er wél van kunnen maken, zodat nabestaanden zo goed als mogelijk getroost worden in het verlies dat zij lijden. Dat vergt creativiteit van de mensen zelf maar zeker ook van iedereen die hen daarin begeleidt. Begrafenisondernemers moeten hun werk op een andere manier bekijken en invullen en vooral degenen die afscheidsceremonies inhoudelijk leiden (voorgangers, ritueelbegeleiders, funerair sprekers) moeten op zoek gaan naar nieuwe wegen om rouwende mensen in de kwetsbare positie waarin zij verkeren zoveel mogelijk troost te bieden. Het uitzicht op een ‘viering’ van het leven van degene die gestorven is kan een zeker perspectief geven en daarmee ook troost. En troost is wat nodig is en wat telt. Het is goed om alle opties goed te doordenken, zodat elk afscheid – juist ook nu – wordt tot een dierbare herinnering die een bedding vormt voor de rouw.
