Een overheid die wetten overtreedt is niet te vertrouwen

Evenals bij de andere schandalen die neerdalen als een onophoudelijke herfstregen, probeerde ik ook nu te begrijpen hoe zoiets tot stand kon komen. Wat zit er in het systeem, cultuur en de hoofden van de verantwoordelijke mensen bij de overheid waardoor dit mogelijk wordt? Wat het antwoord op deze vraag ook is, een ding staat buiten kijf: dit doet het vertrouwen in de overheid geen goed. En dan druk ik me nog mild uit.

Mensen moeten de overheid kunnen vertrouwen voor de bescherming van hun rechten en ook hun vrijheid en veiligheid. En dat vertrouwen is beschaamd, diep beschaamd. Onze liberale democratie is gevormd op de pijlers van vrijheid, verantwoordelijkheid, verdraagzaamheid, sociale rechtvaardigheid en gelijkwaardigheid. Het vertrouwen in de overheid valt of staat dan ook met de mate waarin de samenleving er blindelings van kan uitgaan dat deze waarden in veilige handen zijn en worden nageleefd. Vernietigend is dan ook de conclusie van de Autoriteit Persoonsgegevens dat het handelen van de Belastingdienst over het bijhouden van een zwarte lijst in strijd is met de wet, dat daarbij de kernbeginselen van de privacywet op een ernstige manier zijn geschonden en dat daarbij onschuldige mensen zijn gedupeerd.

Dit was niet de eerste keer dat een externe waakhond een dergelijke harde conclusie trok over de overheid. De Nationale Ombudsman deed dat eerder, en ook de parlementaire commissie die onderzoek deed naar de kinderopvangtoeslagaffaire. Deze commissie velde na haar onderzoek het keiharde oordeel dat de grondbeginselen van de rechtsstaat, en daarmee de rechtsbescherming van burgers waren geschonden. Mensen werden niet als individu behandeld, maar opgedeeld op basis van vermeende groepskenmerken en werden onderworpen aan een keiharde wet waarin ze geen schijn van kans hadden om hun individuele rechten te halen. Advocaten die voor deze onschuldige burgers opkwamen, kregen geen toegang kregen tot dossiers en werden onderworpen aan valse politieke spelletjes. De commissie sprak over een ‘grove inbreuk’ op het rechtsstatelijke principe dat aan individuele situaties zo goed mogelijk recht moet worden gedaan.

De rechtspraak, de hoop van de democratische rechtsstaat, faalde faliekant in haar taak om onschuldige mensen te beschermen tegen het wrede en onmenselijke handelen van de overheid. De algemene beginselen van behoorlijk bestuur die voorschrijven hoe de overheid zich hoort te gedragen tegenover individuele burgers, werden stelselmatig weggeredeneerd door de hoogste bestuursrechter. Lagere rechters die dit zagen gebeuren en dit hadden kunnen rechttrekken, waren bang. Zij durfden niet in te gaan tegen de hogere rechters. Uiteindelijk kwamen zij met hun geweten in de knoop, deden onderzoek, biechtten op en beloofden beterschap. Mooi, maar te laat voor de getroffen ouders en hun kinderen.

De zwarte lijst van de Belastingdienst is de zoveelste keer dat de Nederlandse overheid laat zien dat ze het vertrouwen van burgers niet waard is. Hoezo liberale democratie, rechtstaat, vrijheid, verantwoordelijkheid, verdraagzaamheid, sociale rechtvaardigheid en gelijkwaardigheid? De basis om de overheid te vertrouwen ontbreekt momenteel volledig.

Gisteren in de auto vertelde ik aan mijn dochter van veertien over de zwarte lijst van de Belastingdienst. Haar eerste reactie was: staan wij ook op die lijst? Ik praatte er overheen. Te ingewikkelde vraag. Vervolgens vroeg ze: wat gebeurt er met de mensen die hiervoor verantwoordelijk zijn? Er leven vragen en het is belangrijk dat deze de komende tijd beantwoord worden.

Ook de zoektocht naar oplossingen om het vertrouwen tussen de overheid en burgers te herstellen is belangrijk. De onderste steen moet boven komen. Nu is het tijd om als burgers alles te weten te komen over de overheid. En om de overheid erop te wijzen zich aan de wet te houden als minimale eis én de overheid goed in de gaten te houden en te bevragen. Eigenlijk moeten de rollen worden omgedraaid, in de hoop dat we het vertrouwen kunnen herstellen. Wetende dat dit tijd kost, want vertrouwen komt te voet en gaat te paard.