Het seculiere alternatief, ‘gelukkig kerstfeest’, doet wat mij betreft geen recht aan de religieuze oorsprong van het kerstfeest. Misschien ligt de oplossing wel verborgen in de onstuitbare opmars van het woord ‘spiritualiteit’, dat nu in vele lagen van de samenleving doordringt.
Lange tijd werd ‘spiritualiteit’ geassocieerd met de New Age, met zweverige en occulte zaken. Maar vandaag de dag adopteren ook vele intellectuelen van onverdachte huize het begrip. Het laatste voorbeeld daarvan las ik onlangs in een Trouw-interview met Sam Harris, de befaamde atheïst en religiecriticus, die samen met Richard Dawkins, Daniel Dennett en wijlen Christopher Hitchens wel tot de ‘vier ruiters van de Apocalyps’ wordt gerekend. Na jarenlang de wereldgodsdiensten te hebben bekritiseerd, pleit hij in zijn laatste boek voor een ‘spiritualiteit zonder religie’. Harris heeft zich bekeerd tot de spiritualiteit. Een beetje in verlegenheid gebracht voelt hij zich wel. ‘Ik leg me er maar bij neer dat ik hetzelfde woord gebruik als Deepak Chopra’, zo tekent de interviewster uit zijn mond op.
De bekering van Harris treft mij als opmerkelijk. In het artikel verkondigt hij dat het zelf niet bestaat, pleit hij voor de beoefening van mindfulness-meditatie, en legt hij uit dat we ons niet moeten vereenzelvigen met onze gedachten. Stuk voor stuk boeddhistische thema’s. En ja, Harris put ook openlijk uit de boeddhistische traditie.
Harris past hiermee in een nieuwe traditie die in de VS sterk groeiende is: de opmars van de Spiritual But Not Religious (SBNR). Verwant aan onze zwevende gelovigen en multiple belongers, ontleent de SBNR zijn identiteit aan het feit dat hij niet religieus is. Ondertussen voelt hij zich vrij om uit allerhande religieuze tradities te putten om te voldoen aan zijn zingevingsbehoefte.
Wittgenstein stelde voor, om de betekenis van een begrip te laten worden gevormd door hoe het gebruikt wordt. Vanuit die invalshoek is de betekenis van ‘religie’ aan verval onderhevig. Voor atheïstische religiecritici vormt het begrip ‘religie’ een afschrikwekkend symbool van alles wat er mis is met de wereld: fanatisme, ideologische bevlogenheid, fundamentalisme, illusie, enzovoort. Voor de religieuze zoekers wordt het steeds minder aanlokkelijk om hun identiteit met het label ‘religie’ aan te duiden: ze hebben dan een boel uit te leggen aan hun door religiestress geplaagde medeburgers. Het is dan wellicht beter om hun religieuze zoektocht te verwoorden met de term ‘spiritualiteit’. Het begrip ‘spiritualiteit’ suggereert immers openheid, onbevangenheid, vrijheid en onbevooroordeeldheid.
Nu religiehaters als Sam Harris zich het begrip ‘spiritualiteit’ toe gaan eigenen, is het begrip definitief salonfähig geworden. Iedereen, van atheïst tot boeddhist tot hindoe, kan zich met een gerust hart ‘spiritueel’ noemen. Wellicht is het slechts een kwestie van tijd voordat christenen, moslims en joden zich hierbij aansluiten. Zal het begrip ‘religie’ dan uiteindelijk op de vuilnisbelt van de geschiedenis belanden?
Ik wens u allen een spirituele Kerst toe.
