Eenzaamheid, een gevoel waar we weinig over praten. Omdat de meeste mensen deze emotie wel kennen, is juist dit het universele gevoel dat we met elkaar delen en wat ons met elkaar verbindt. Deze existentiële dimensie van eenzaamheid kunnen we zien als een deel van onze menselijke natuur: een persoonlijke, individuele eenzaamheid, omdat ons diepste wezen afgescheiden is van anderen. Maar die eenzaamheid draagt ook de mogelijkheid van innerlijke groei in zich en kan ons leiden naar wie we werkelijk zijn.
Zes jaar geleden nam ik deel aan een stilteretraite: zeven dagen samen in een groep stil zijn. Tijdens de retraite kende ik momenten van diepe wanhoop. De eenzaamheid van een donkere nacht was regelmatig voelbaar. Het was ook een tijd waarin ik mij niet eerder zo verbonden heb gevoeld als juist tijdens deze retraitedagen te midden van mensen die ik niet kende en die ik alleen gedurende de (stilte)maaltijden ‘ontmoette’. De stilte had de kracht mijn diepste eenzaamheid te dragen. Toen ik enkele dagen na deze retraite mij echter in een groep van allemaal bekende mensen bevond, voelde ik mij eenzamer dan ooit.
Loneliness versus solitude
De Engelse taal maakt een onderscheid tussen loneliness en solitude. Loneliness refereert aan de, niet zelf gekozen, pijnlijke kant van het alleen zijn, een eenzaamheid die je overkomt, waarin je de verbinding verliest met alles om je heen. Solitude verwijst juist naar de vreugde van het alleen zijn, een zelf gezochte eenzaamheid die verbindend en heilzaam kan zijn voor jezelf én je relaties. Wat iemand eenzaam maakt is dat hij of zij (meer) sociale contacten nodig heeft, maar deze niet tot zijn beschikking heeft. Omgekeerd kan men alleen zijn en niet het gevoel hebben eenzaam te zijn, omdat er geen behoefte is aan sociale interactie. De schrijver Kent Nerburn verwoordt het zo: “Loneliness is zitten in een lege kamer en je bewust zijn van de ruimte om je heen. Het is een toestand van afgescheidenheid. Solitude is één worden met de ruimte om je heen. Het is een toestand van eenheid. Loneliness is klein, solitude is groot. Loneliness heeft zijn wortels in woorden, in een eeuwige conversatie waarin niemand antwoordt; solitude heeft zijn wortels in de grote stilte van de eeuwigheid.”
Verbindende stilte
Waarom kon ik mij zo verbonden voelen gedurende de dagen in stilte? Wat was die verbinding die ik in het dagelijkse leven vaak veel minder ervaren kan? Ik denk dat ik geraakt werd in een diepere laag in mijzelf. Een laag waarvan ik het bestaan niet wist, maar die misschien al heel lang latent aanwezig was. De stilte maakte het mogelijk om tot deze diepere laag door te dringen. In die stille, onpeilbare diepte van eenzaamheid kon ik mij waarachtig verbinden met mijzelf en met de anderen. Omdat eenzaamheid het gevoel is dat we ervaren als we de verbinding met onszelf en met anderen verloren zijn, maakt het dus niet uit of je alleen of met anderen bent. Het is je eigen zijn dat zich verbindt met of ontbindt van anderen. Juist als je je in het gezelschap van anderen bevindt, kun je iets missen in die verbinding. Wij hebben de verbinding met anderen nodig om onszelf te verwezenlijken.
Ontmoetende eenzaamheid
Vanuit het perspectief van de existentiële eenzaamheid gaat het om je bestaansgrond. Je voelt je alleen in het bestaan zelf. Je wordt geconfronteerd met vragen over jezelf, de zin en de essentie van het leven. Je wordt direct geraakt in je kwetsbaarheid en je sterfelijkheid. Durven we ons te laten treffen in deze eenzaamheid? Een eenzaamheid die juist niet eenzaam maakt, ongeacht of we er zelf voor kiezen, of dat eenzaamheid aan ons gebeurt. De retraitedagen hebben mij doen ervaren dat deze eenzaamheid het mogelijk maakt elkaar werkelijk te ontmoeten en nabij te zijn. Een eenzaamheid die verbinding mogelijk maakt tussen de ander en mij en ons doet groeien. Zou het zo kunnen zijn dat op de plek waar we ons het meest verlaten voelen, ook de Eeuwige ons het meest nabij kan zijn? Daar, op die stille, meest eenzame plek, diep in ons, waar niemand komen kan, hoeven we immers alleen maar te zijn wie we ten diepste zijn.
Het vraagt moed en vertrouwen om deze eenzaamheid aan te kijken en zelfs te omarmen. Het vraagt om een stille toewijding aan het leven en om vertrouwen in het leven zelf. Het gaat om overgave in het besef, in een diep innerlijk weten, dat er een dragende grond is die al die eenzaamheid bodem geeft. Zoals ik ergens las: een eenzaamheid die niet leeg hoeft te zijn, maar als een schaal is waarin alles wordt bewaard. Het is aanvaarden dat je als onvergelijkelijk mens verbonden bent met anderen in al-enigheid. In deze allesomvattende eenzaamheid vinden we onszelf, vinden we de a(A)nder, vinden we het leven.
Dit is het laatste deel in de drieluik over eenzaamheid. Eerder verschenen Eenzaamheid of een burn-out? en De markt is zo gek nog niet. Deze drieluik verschijnt tijdens de Week van Eenzaamheid.
