Hannah Arendt (1906-1975) was een Duits-Joodse filosofe die brede bekendheid verwierf met haar boek over het proces van Adolf Eichmann: Eichmann in Jeruzalem. De banaliteit van het kwaad. Het lijkt in die rechtzaak alsof het systeem voor het gerecht staat in de vorm van Eichmann. Eichmann, zo meent ze, was een betekenisloos persoon die gewoon zijn werk deed. Hij zond de treinen weg, en daarna was het zijn verantwoordelijkheid niet meer. “Dat zo’n gebrek aan werkelijkheidszin en zulke gedachteloosheid meer onheil kunnen aanrichten dan alle boze driften die, wellicht, de mens eigen zijn tezamen – dat was de les die men in Jeruzalem kon leren. Maar het was een les, geen verklaring van het fenomeen en evenmin een theorie erover.” (pagina 12, vertaling)
De film
In de film volgen we Hannah Arendt (Barbara Sukowa) die het Eichmann-proces verslaat voor The New Yorker. Haar artikel is echter geen verslag van het proces, maar een filosofische verhandeling over het kwaad.
Ze worstelt met vragen over de rol van SS-er Adolf Eichmann. Was hij niet gewoon een nietsnut die alleen maar opdrachten uitvoerde, de wet volgde en geen persoonlijke mening had? Was hij ten diepste een antisemiet, of deed hij gewoon zonder na te denken zijn werk? Was zijn misdaad niet ‘slechts’ het feit dat hij niet nadacht en alleen zijn werk deed? En dat hij daarmee juist het echte kwaad de ruimte gaf? Deze kritische reactie wordt Arendt niet in dank afgenomen, en de film toont haar in de nasleep van de reacties van vreemden en vrienden.
Interessant is dat Arendt in de film vertelt dat wat haar betreft de ontmenselijking en de nutteloosheid een van de ergste aspecten van de concentratiekampen was. “Het kwaad was juist de mens als mens overbodig maken.” In haar gesprekken met Martin Heidegger (Klaus Pohl) komt juist naar voren dat het denken de mens tot mens maakt. Als we dat met elkaar verbinden, vertelt de film ons dat het door zijn gebrek aan denken, Eichmann geen mens was en daarmee het radicale kwaad de ruimte gaf.
De film zelf is van wisselende kwaliteit. Het matige acteerwerk zit op sommige momenten echt in de weg, de muziek is veel te spannend, te groots en te episch voor een persoonlijke film als deze. Aan de andere kant zijn de afwisselingen met originele beelden van het Eichmann-proces sterk. Ze geven een bepaalde grootte en diepte aan de film. Ze brengen het dichtbij, als het ware. Met een heftig onderwerp als de Sjoa kan dat behoorlijk binnenkomen.
Uiteindelijk is het een matige film over een belangrijk onderwerp. Aan de andere kant zijn de vragen van Arendt inhoudelijk nog steeds springlevend. Vragen over de natuur van het kwaad zullen actueel blijven zolang de mensheid bestaat.
Kijken of niet kijken?
Goede films stellen ongemakkelijke vragen, maar deze film stelt geen vragen namens zichzelf, alleen namens de filosofie van Hannah Arendt. De film is daarmee een interessante uitbeelding van haar denken, maar niet in zichzelf de moeite waard.
De film is wat mij betreft zeer geschikt als opstapje of aanzet om toch eindelijk de literatuur van Hannah Arendt te gaan lezen. Ook als u al intiem bekend bent met haar werk en een nieuwe, persoonlijke dimensie aan uw kennis wil toevoegen, moet u deze film zeker zien.
Zolang u de film kijkt om op wat voor niveau dan ook toegang te krijgen tot Hannah Arendt en haar filosofie, is dit een zeer welkome productie. Ieder ander kan zijn 113 minuten vast beter besteden.
Hmm.. lijkt me een heel interessante film, maar jammer dat je zegt dat hij niet erg goed is. Was misschien beter geweest als documentaire. Ik vind oorlogsfilms altijd erg boeiend en vond bijvoorbeeld Der Untergang heel goed. Vooral omdat deze film de Tweede Wereldoorlog eens vanuit een andere kant belichtte. Ik heb hem onlangs op http://www.blu-raykopen.nl gekocht. Wil die zeker nog vaker kijken.