Filosoof breekt een lans voor de leugen

Vroeger was ik veel te eerlijk. En ik kan nog steeds best wel eerlijk zijn tegen mensen die ik mag, maar het leven heeft mij geleerd om niet langer de naakte waarheid te spreken. De waarheid kun je beter een beetje aankleden, zodat anderen er niet onnodig aanstoot aan nemen. Als je geen zin in een feestje hebt zeg je dat je je niet zo lekker voelt. Als je ex je vraagt wat je van haar nieuwe schoenen vindt, lieg je dat die haar fantastisch staan. En verder heb ik over bepaalde onderwerpen een sociaal gewenste mening, niet omdat dit of dat ik echt zus of zo vind, maar omdat ik geen zin heb in ruzie.

Meester, ik zal uiteraard geen flauwe woordgrappen maken over zijn achternaam, begrijpt mij. Leugentjes om bestwil zijn leugens die wel goed zijn, vertelt hij. Maar toch leert hij mij ook nieuwe dingen, die ik nog niet wist. Bijvoorbeeld over de constituerende leugens die nodig zijn om de samenleving te laten functioneren. Denk aan de juridische uitspraak ‘een ieder wordt geacht de wet te kennen’, of het idee dat wij een ‘sociaal contract’ hebben gesloten als samenleving en de overheid daarom de macht hebben gegeven om wetsovertreders te beboeten. Filosofisch gezien klopt er niets van – ik ken de wet nauwelijks en heb helemaal geen contract met de overheid – maar zonder deze leugens krijgen we anarchistische toestanden, een oorlog van iedereen tegen allen waar de zeventiende-eeuwse Engelse filosoof Thomas Hobbes terecht voor waarschuwde in zijn beroemde boek Leviathan.

Mensen zijn per definitie hypocriet, stelt Meester. Maar dat is helemaal niet erg. Hypocrisie stamt af van het Griekse woord hypokrisis onderwijst hij, wat ‘het spelen van een rol’ betekent. Daarom zijn politici ook zo hypocriet. Zij spelen een rol. Natuurlijk, velen willen graag eerlijk zijn en journalisten eerlijk antwoord geven, maar ze zijn ook bang voor ophef, voor gedoe, hebben te maken met fractiediscipline, en dan ontkom je er niet aan om te liegen. Hobbes had de grootste hekel aan die politici die beweerden niet hypocriet te zijn. Zij waren natuurlijk ook hypocriet, maar deden alsof ze niet meededen aan het spel. En daarmee bedreigden zij de maatschappelijke orde.

Meester maakt zelf die koppeling niet expliciet, maar als lezer denk ik dan natuurlijk meteen aan Geert Wilders en andere racisten die ‘de waarheid’ zouden spreken over migratie; aan de authentieke boerin Caroline van der Plas die natuurlijk helemaal geen boerin is; en aan Pieter Omtzigt die zei een ‘nieuw sociaal contract’ te willen om het vertrouwen van de burger in de politiek te herstellen, maar ondertussen met de antirechtsstatelijke PVV in het coalitiebootje stapt en tegen allemaal oppositievoorstellen stemt om het kabinet maar niet te doen laten wankelen. Nee, dan heb ik liever iemand als Mark Rutte, een historicus die aan menig feit geen actieve herinnering meer heeft.

Maar wanneer is een leugen ‘goed’ en wanneer ‘slecht’? Meester wijst in dit verband op Aristoteles, die zegt dat mensen ernaar moeten streven het ‘goede’ te doen. De Griekse filosoof zou het misschien eens zijn met Rutger Bregman, die ooit beweerde dat de meeste mensen deugen. Een ‘goede’ leugenaar, in de zin van moreel goed, liegt volgens Meester om anderen niet te kwetsen in hun gevoelens. Of om hen niet te verraden, als zij zich bijvoorbeeld verstoppen voor een moordenaar. Meester is atheïst, maar moet erkennen dat religies ook wijze dingen over liegen leren. Vooral de islam biedt nuttige lessen. De profeet leerde dat je altijd de waarheid moest spreken, maar dat het in drie uitzonderlijke situaties wél is toegestaan om te liegen: als het oorlog is, als je vrede wil stichten tussen mensen die conflict met elkaar hebben én als je geen ruzie wilt krijgen met je vrouw. Vrede zij met hem.

Je hoeft weinig huiswerk te doen om meer over liegen te weten te komen, want Meesters boekje is maar kort. Graag had ik wat meer geweten over leugens en de journalistiek en ook over mensen die willens en wetens ervoor lijken te kiezen om in leugens te geloven, zoals bijvoorbeeld Trump-aanhangers, FvD-wappies, omvolkingsonheilsprofeten (geen vrede met hen) en mensen die met droge ogen beweren dat het Sovjet-communisme in principe goed was. Voor zijn opstel krijgt Meester daarom geen 10 maar een 8 als rapportcijfer.