Geen knekelplaats: mijn bezoek aan de Nacht van de Theologie

‘Chöd’ betekent ‘doorsnijden’ en wat men door snijdt is onze notie dat ons Zelf samenvalt met ons lichaam. Vajrayana-boeddhisme importeerde zijn teksten en praktijken uit India, maar Chöd is een puur Tibetaanse traditie en één die werd gesticht door een vrouw: Machig Labdrön, die leefde in de 11e eeuw en die via haar zonen en dochters haar innovatieve praktijk aan ons heeft overgebracht. Chöd is altijd een traditie geweest waarin vrouwen onderrichten en beoefenen, tot op de dag van vandaag.

Ik leerde Khandro Gegyang van twee nogal beroemde leraren, ieder bekend om hun meesterschap in juist die traditie. Chöd is de postdoc opleiding van Vajrayana Boeddhisme een opwindende theaterversie van voortgezette studie, die nauwgezette uitvoering vergt. De beoefenaar moet twee speciale dansen instuderen, moet specifieke muziekinstrumenten leren bespelen en zingt de tekst op vijf zeer geliefde en bekende melodieën. Belangrijker nog dan dat zijn juiste intentie en de geestelijke houding van mededogen bij de beoefening, die de ultieme daad van vrijgevigheid verbeeldt. De beoefenaar visualiseert zichzelf als lijk, en geeft haar lichaam weg aan mentale obstakels en helpers beide. Dit gebeurt vanuit de intentie van totaal altruïsme, het besluit tot het bevrijden van alle wezens.

Het lichaam speelt bij Chöd een centrale rol. Wat we als een kostbaar bezit beschouwen, laten we achter en we offeren het als voedsel voor mentale obstakels die we zelf scheppen. Machig Labdrön zegt daarover in haar instructies: “Je denkt misschien dat het de Goden zijn die je gunsten verlenen en de Demonen die je beschadigen, maar misschien is het wel andersom. Wat je pijn bezorgt, leert je volharding, en de gunsten die je ontvangt, zorgen er misschien wel voor dat je de beoefening achterwege laat. Of het Goden of demonen zijn, hangt dus af van hun effect op jou.” Heel bewust keert de Chödma zich naar waar het pijn doet, naar wat angst aanjaagt en afschuw wekt.

Waarom buldert de Dakini eigenlijk van het lachen? Zij belichaamt de kracht van wijsheid en haar lach is een wilde, bevrijde lach. Zij lacht omdat wat moeilijk leek, makkelijk bleek, en omdat wat conventionele mensen verachten en afkeuren uiteindelijk opperste wijsheid blijkt te zijn. In plaats van studie en intellectuele beoefening wordt de Chödma aangeraden het lichamelijke, en daarvan de gruwelijke aspecten, te omarmen. Onze schaduwzijde.

“Keer je naar wat je afkeer wekt”, raadt Machig aan. Haar praktijk is de praktijk van de onaangepasten. Het is de praktijk van de buitenstaanders, van het uitschot. In Chöd verlaten we de wereld van de conventies totaal. De gevestigde orde vreest de Chödpa, maar heeft hem ook nodig om de kastanjes uit het vuur te halen als de mentale demonen te bedreigend worden. En zo betreedt hij dan het paleis. Gewapend met een trommel, een bel, een toeter. En ervaren in het volledig tegemoet treden van het onacceptabele. De Chöd specialist betreedt het paleis altijd komende van de crematieplaats.

Ironisch genoeg voerde ik de eerste doorloop van “mijn” Nederlandse Chöd tekst uit, direct gevolgd door een bezoek aan de Nacht van de Theologie. Als het ware met de geur van het crematie-vuur nog aan me, betrad ik het paleis, de AKN Studio. Twee werelden, ver van elkaar verwijderd. Ik was nog in de sfeer van het beoefenen ‘s middags en mijn overheersende indruk was er één van vervreemding. “Oh,” dacht ik: “Hier gaat het om woorden en om denken.” Het hebben van een lichaam kwam in precies één bijdrage aan bod, die van Janneke Stegeman. Het contrast had niet groter kunnen zijn met wat ik eerder die middag had gedaan. Chöd, een ritueel waarin het zintuiglijke en lichamelijke nadrukkelijk wordt gezocht als pad van verandering. En dan deze wereld van theologen, van kalm beraad en intellectuele beoefening van teksten en van woorden.

Uit eigen ervaring weet ik dat beoefening met en aan het lichaam een voorwaarde is voor diepe transformatie in het zicht van wat demonisch en bedreigend is. Hoe zouden deze theologen transformeren aan wat ons als mensheid allemaal bedreigt? Want dat er iets te veranderen staat en dat er iets veranderen moet, dat is wel duidelijk. Om de holte van de AKN studio heen drommen de demonen. Ze waren op de Nacht van de Theologie meest afwezig.

Een eenzame stem duidde de demon van racisme aan. Een eenzame stem riep op tot het erkennen van het loutere feit, dat wij daar in de zaal voor het grootste gedeelte wit, hoogopgeleid, cisgender zijn.

De enige zwarte vrouw die het podium betrad was ingehuurd om twee liedjes te zingen. Geen stem wees op het feit dat we kort aan de vooravond staan van een massale ecologische uitsterving die aan het eind van deze eeuw volledig zal zijn begonnen. Geen stem sprak over de demonische kwaliteit van de Israëlische bezetting van Palestina. Vrijwel geen stem sprak over het zichtbare verschijnsel dat de theologen op het podium meest wit waren en man.

“Natuurlijk”, dacht ik: “Ik meet met de verkeerde maat. Dit is een feestelijke avond.” Later vernam ik dat het in jaren de meest inhoudelijke Nacht van de Theologie was geweest. In de wandelgangen ontmoette ik de tegendraadsen, de refugiées van de marge. Zij zijn dat uit eigen verkiezing of omdat de machtsstructuur dat zo heeft geregeld. Hun stemmen zijn de interessante stemmen. Het “woelen om verandering” is toch ook een verlangen naar een diepe transformatie van de eigen, theologische traditie.

Maar hoe zal dat mogelijk zijn, als niemand zijn eigen demonen voortvarend tegemoet treedt? Hoe zal dat mogelijk zijn als de geur van de knekelplaats buiten de deur wordt gehouden? In het vertalen van de Chöd tekst maakte ik vertaalkeuzes die een tekst opleverden met ook klinkende resonans in de Nederlandse cultuur, die eeuwenlang door het Christendom werd gedomineerd. Het voeden en zo tot bondgenoot maken van de demonische gidsen bleek heel goed te kunnen plaatsvinden onder bescherming van de heilige Drievuldigheid, en op een knekelplaats die zich net zo goed in Jeruzalem had kunnen bevinden.