Geloven …, ja in wat eigenlijk, in kunst?

Op de Biënnale in de Heilige Driehoek (h3h) in Oosterhout gaat de kunsttentoonstelling dit jaar over het thema geloof. Het is een heilige driehoek want op deze plek staan al heel lang grenzend aan elkaar drie kloosters. Zo bezien kan het onderwerp niet passender zijn. Toch schuurt het, want het thema moet de geselecteerde kunstenaars veel hoofdbrekens gekost hebben, zo bleek al wandelend van kunstwerk naar kunstwerk door deze prachtige omgeving. Soms is die relatie niet echt duidelijk.

In 2017 was het thema Liefde en in 2021 Hoop en dit jaar is het onderwerp Geloof.

Het eerste dat de bezoeker kan ervaren aan het beginpunt bij het klooster van de Benedictijnen – nu bewoond door leden van de religieuze beweging Chemin Neuf – is een enorme rust. Die rust hangt over het veld, in en om de gebouwen en landt langzaam in de bezoeker zelf. In dit speelveld hangen (aan bomen) en staan (in het gras) overal kunstwerken. Daarnaast kun je delen van de abdijen van de benedictijnen en van de norbertinessen binnengaan, waar ook kunst te bekijken valt.

Het tweede dat opvalt is dat de kunstwerken heel verschillend zijn en dat je vaak op zoek moet naar de relatie met het thema. Want wat is geloof: is dat geloven in jezelf, in iets, in God of geloven in de ander? En hoe kom je dat hier in die heilige driehoek tegen? In hun introductie in het tentoonstellingsboekje geven de samenstellers Rebecca Nelemans en Hendrik Driessen als betekenis van het woord geloof: vertrouwen en overtuiging. ‘Geloof handelt over beroering, geraakt worden door een dieper besef. Kunst verruimt onze blik en helpt mensen opener en meer onbevangen naar de wereld te kijken. Kunstenaars werken vanuit een vertrouwen en overtuiging en proberen met hun verbeeldingskracht grip te krijgen op de wereld om ons heen’, aldus de samenstellers. 27 kunstenaars hebben zij hiervoor geselecteerd.

In de grote schuur hangen de resultaten van een scholenproject: alle hoge muren zijn bedekt met zelfportretten van 3000 kinderen van 12 basisscholen uit de omgeving, getekend en gekleurd, een ander soort selfie. Getekend vanaf een spiegeltje in de vorm van een telefoon, maar niet zo snel en met meer kijken naar hun eigen spiegelbeeld. De tekst die op de wand tussen de zelfportretten staat is: ‘Geloven in jezelf begint bij zien wie je bent.’ Geloof is hier opgevat als geloven in jezelf, in de uniciteit van elke persoon om vandaaruit kracht en vertrouwen te ontwikkelen voor het leven.

Geloven in iets betekent vaak geloven in een doel dat voor je ligt, in de mogelijkheid dat bijvoorbeeld ons omgaan met de natuur en de wereld kan veranderen. Dat maakt dat mensen iets met overtuiging gaan doen: protesteren, geen vlees meer eten en … kunst maken. Mij viel op dat in het boekje bij de tentoonstelling maar door een van de 27 kunstenaars het woord geloven gebruikt werd. Alleen Paulien Oltheten vraagt zich af hoe het zou zijn om te geloven in iets dat niet zeker en bewijsbaar is. Ze maakte opnames van webcambeelden van de livestream Lourdes TV. Je ziet mensen praktische handelingen verrichten in de grot met het Mariabeeld, afgewisseld met verstilling en persoonlijke rituelen, zonder rationele bewijzen voor het nut daarvan te kunnen aanvoeren. Juist in het niet-begrijpen en het onvoorstelbare vinden ze rust, merkt de kunstenaar op.

In het kleine kapelletje vlak bij Sint Catharinadal staat op de grond voor de kaarsjes bij het Mariabeeld de volgende tekst: De lijn naar God maar nooit zonder de mensen. Misschien kun je dit ook omdraaien: door je te keren naar de mensen, naar de ander ontstaat een lijn naar God. Geloven in de relatie met de ander dus. Die gedachte over het relationele aspect van geloof komt naar voren in het kunstwerk van Laura Henno in haar film Djo (2018), die draait in de ontvangstkamer van het klooster. In een volslagen donkere ruimte kijk je naar een donker beeld, terwijl je de roep van een man hoort, die in zijn eenzaamheid een bijzondere band met honden heeft en met de kracht van de elementen. Al luisterend naar de steeds dwingender roep ‘Djo!’ besef je dat elke mens op zoek is naar een relatie met een ander.

Een andere kunstenaar Elise ’t Hart verbleef vorig jaar enkele dagen bij de benedictinessen en keek, at, las zong en werkte met hen mee in hun levensritme. Haar kunstwerk getuigt van haar ervaringen tijdens die korte ontmoeting. Zij is zelf sterk gericht op geluid en zegt daarover: ‘Wij zijn zo gefocust op beeld dat we haast vergeten hoe geluid ons dichtbij ons voelen brengt. Geluid is immers trilling, soms letterlijk voelbaar.’ Ze ontdekt dat hun Regel begint met het woord Obscùlta, hetgeen ‘luister’ betekent. Tijdens haar verblijf in het klooster en haar ontmoeting met de zusters merkt ze dat daar stilte het hoofdonderwerp is: in de stilte kun je juist gaan luisteren. Ze maakte opnames van die stilte en allerlei geluiden. Buiten in het kleine quarantainehuisje van de zusters klinken tussen de stiltes door de dagelijkse kloostergeluiden eindigend met het door de zusters gezongen Salve Regina.

In de middeleeuwen stond het licht voor God. Ieder die geregeld kerken bezoekt ontdekt dat daar het licht dat door de (glas-in-lood) ramen binnenvalt een belangrijke rol speelt. Wit licht, gekleurd licht dat in een voortdurende rondgang van dag naar nacht naar dag in die ruimte valt op vloerplavuizen, voorwerpen en mensen. In de kerk van Sint Catharinadal staan een soort geribbelde platen met een iriserend kleurfilter ertussen die van kleur veranderen als je langsloopt. Kunstenaar Ann Veronica Janssens onderzoekt in haar werk hoe je met gekleurd glas het lichtverloop gedurende een dag, en door de seizoenen heen, zichtbaar en haast tastbaar kunt maken. Licht dat ons raakt, dat ons aanraakt, dat ons aanstoot in de morgen, elke dag…

Bij de meeste kunstenaars die hier hun kunst presenteren gaat het om het wonder van de natuur of van de verbeelding of om de weergave van een idee. Maar wie staat hier in die heilige driehoek voor het geloven in God, althans voor de zoektocht daarnaar? Dat zijn toch de twee religieuze vrouwengemeenschappen en de oecumenische religieuze beweging van Chemin Neuf die met hun getijden, hun gezangen, hun gezamenlijke leven van dat zoeken naar God getuigen. Gelukkig is dat nog ervaarbaar voor bezoekers die een dag of een tijdje met hen meeleven of deze tentoonstelling bezoeken. Want wat moeten we zonder hen, wie zal dan die goddelijke stilte vormgeven, die we toch zo nodig blijken te hebben? Lopend langs de kunstwerken wordt in ieder geval duidelijk wat de bijzondere waarde van deze plek is. De kloosterlingen hebben zich geopend naar de kunstenaars en de bezoekers: nu wij nog..