Good Mom/Bad Mom: een tentoonstelling in het Centraal Museum

Het begon bij een toevallige opmerking: ‘Tussen haar moeder en tante zat negen jaar, hoe kwam dat?’ Eerst drie kinderen achter elkaar en daarna zo lang geen baby. En dat in een tijd van voor de pil. Als ze er naar vroegen antwoordde hun moeder steevast: ja, er is toen een kindje overleden. Het had geen naam en geen plek in het geboorteregister. Op de vraag waar het dan begraven lag, was ook geen antwoord want het kindje was ergens buiten gewijde aarde begraven.

Later bleek dat er meer onvervulde zwangerschappen geweest waren. Maar die werden niet genoemd, ze gebeurden. Het verdriet daarover, de pijn van menstruatie en ook over het niet krijgen van kinderen, dat werd bij vrouwen telkens onder nog harder werken in huis onder de mat geschoven. Dat hoorde erbij, zei men dan. Waarbij eigenlijk, bij vrouw zijn?

Het is nu heel anders: vrouwen kunnen kiezen en het kinderen krijgen eindeloos uitstellen en er zijn talloze technieken om een vrouw toch zwanger te laten worden. Is het eenmaal zo ver dan dient zich de roze wolk aan en worden ze vanaf de conceptie begeleid en voorbereid op de zwangerschap, alle mogelijke bijverschijnselen en de uiteindelijke bevalling. Maar wat nog niet verandert, is de idealisering van het moederschap, de mythe van de goede moeder die ontspannen en blij haar kind opvoedt. Kijk maar naar de afbeeldingen in de kunst en de media. Je dient een goede moeder te zijn, ook al heb je geen flauw idee wat dat inhoudt.

Daarnaast worden vrouwen die (nog) geen kinderen hebben of willen telkens geconfronteerd met de vraag: ‘En (waarom) heb jij nog geen kinderen?’, met vaak daaraan de dreigende mededeling toegevoegd: je biologische klok tikt door hoor!’ Begint volwaardig vrouw zijn bij moeder worden? En aan welke kenmerken moet je dan voldoen? En als je er niet aan voldoet of kan of wil voldoen, ben je dan een slechte moeder of een mislukte vrouw?

Bovendien blijkt als vrouwen eerlijk durven zijn dat die roze wolk meestal ook wordt vergezeld door veel natte poepluiers en latere teleurstellingen. Ja, wie is eigenlijk een goede moeder, en wie een slechte? En wie bepaalt dat? Dit zijn de onderliggende vragen van de uitgebreide en bijzondere tentoonstelling Good Mum/Bad Mum in het Centraal Museum in Utrecht.

Om een goede moeder te zijn heb je ideaalbeelden nodig en daar begint de tentoonstelling ook mee. Een wand vol schilderijen met in het midden hét ideaalbeeld van de goede moeder, Maria, die tegelijk ook Moeder van smarten genoemd wordt en model staat voor moeders die hun kind(eren) verliezen.

Artimisia Gentileschi schilderde in de zeventiende eeuw een Maria die haar kind voedt, maar haar ogen zijn bijna gesloten, misschien omdat ze in de toekomst het verdriet rond haar zoon al ziet aankomen. Ze is vaak meer een troostbeeld voor alle verdriet en problemen die moeders en niet-moeders kunnen treffen, getuige de duizenden kaarsjes die dagelijks bij haar beeld over de hele wereld gebrand worden. Tegelijk is zij een voorbeeld dat een vrouw onmogelijk kan navolgen, omdat Maria altijd in een adem maagd en moeder genoemd wordt. Dat maagd zijn is een vertaalfout in de Bijbel, maar ga er maar aan staan. Als gewone vrouw schiet jij voor dit ideaalbeeld al eeuwen te kort. Niemand is méér maagd en niemand is een betere, want lijdende moeder, dan Maria. Wat blijft dan over als eigen moederrol voor een gewone vrouw?

De tentoonstelling laat allerlei onverwachte aspecten ervan zien aan de hand van schilderijen, beelden, onderzoeksmateriaal en video’s. Gelukkig van veel vrouwelijke kunstenaars. Het laatste kunstwerk heet Mama Earth en is van Emma Talbot en bestaat uit een tent van zijde beschilderd met beelden, symbolen en teksten die het leven en de aarde bevragen. Je kunt erin plaatsnemen, het omgeeft je met leven scheppende beelden en vragen. Met deze relatie tot de aarde sluit de tentoonstelling af.

Symbolisch is wel dat je hier moet omkeren om de tentoonstelling te verlaten: zo ga je de weg terug van de schilderijen van de vijf moeders die Tyna Adebowale opgevoed hebben in Nigeria, van de emancipatiebewegingen en Dolle Mina’s, zoals onderzocht door het Atria instituut in het Kabinet der Verworvenheden, naar de grenzen van het maakbare moederschap, de bevallingszorg en de gevolgen van anonieme abortuspraktijken (verbeeld door Paula Rego). Geactualiseerd met het opheffen van de abortuswetgeving uit 1973 in de VS. Daarna de kunstenaar-moeder die met zichzelf in conflict (Kinke Kooij en Femmy Otten) en een activiste zoals Haller Baggesen met haar Mothernism (!) tot aan het ideaalbeeld waarmee alles begint, hier in het westen althans, Maria.

Het is niet alleen een tentoonstelling met veel bijzondere kunst, maar ook een historisch onderzoek naar vrouw zijn, moederschap en het ontstaan van leven in relatie tot de tijd en de verschillende samenlevingen waarin een vrouw leeft. Ontroerend en soms confronterend is de overvolle wand met plakbriefjes over moeder-ervaringen van bezoekers. De bijbehorende catalogus heeft de vorm van een encyclopedie van het vrouw-zijn met de titel Mothering Myths, an ABC of Art, Birth and Care, waarbij voor elk lemma geciteerd wordt uit romans, gedichten en wetenschappelijke werken.

Eigenlijk is dit de vraag die onder alles ligt: wie is een goede vrouw, een goed mens? En wie is dan de goede vader? Met welk moederbeeld in het hoofd kijken wij naar een vrouw en naar onszelf? Is wat haar overkomt altijd haar eigen schuld of ook de verantwoordelijkheid van de samenleving? Welk zélfbeeld van een vrouw draagt bij aan een sterke persoonlijkheid die zich blijft ontwikkelen? Dat is een vrouw, elke vrouw of ze moeder is of niet, die haar plaats in de wereld inneemt omdat ze zeker weet dat ze iets, en dat is veel, kan bijdragen, zo blijkt al rondlopend op deze tentoonstelling. Die capaciteiten en die kracht van haar staan hier en op Moederdag centraal. Niet alleen als moeder of Mama Earth, maar het ligt vooral in ieders opdracht tot ‘mothering the earth!’