Laatst had ik het met iemand over alle nietszeggende dingen die om onze aandacht schreeuwen en ze zei: ‘Ik moet daar schoonheid tegenover stellen, anders kom ik om.’
Intense deelname
Wanneer je hoort praten over de ervaring van schoonheid hoor je vaak dezelfde kenmerkende aanduidingen. Iemand wordt geraakt, getroffen, geroerd, bewogen of geboeid. De taal van de tast ligt blijkbaar vooraan in ons woordenmagazijn als we iets mooi vinden.
De ervaring van schoonheid is een vorm van interactie. Er is een wisselwerking met iets buiten onszelf waardoor we betoverd worden. In die wisselwerking veranderen niet alleen wij door wat we ervaren, maar ook de dingen zelf verliezen door onze aandacht hun schijnbaar afgesloten aard, alsof ze tot leven komen. ‘Aandacht geeft bezieling’, hoorde ik laatst iemand zeggen. En de bioloog Arjen Mulder schreef ooit: ‘Het tegenovergestelde van schoonheid is niet lelijkheid, maar onverschilligheid.’
Belangeloosheid
Als de waarde van schoonheid ligt in iets zien, ervaren of ondergaan dan kan dat het verlangen oproepen die ervaring te kunnen kopen. Het lijkt er tegenwoordig op dat ervaringen altijd geld moeten kosten. Vakanties, films, musea, games. Is schoonheid ook koopwaar?
De achttiende-eeuwse filosoof Immanuel Kant maakte onderscheid tussen het aangename en het schone. Het aangename is weldadig en verrijkt ons materiële bestaan, zoals een warme jas. Maar Kant noemt het genot van schoonheid een ‘belangeloos welbehagen’. Volgens hem kun je juist optimaal van de schoonheid van iets genieten als je geen belang hebt bij het materiële bestaan ervan, als je er niet naar verlangt om het zelf te bezitten. De zang van een vogel, het oplichten van de lach van een mens, de lichtval door de takken van een boom in welk seizoen dan ook, het kost allemaal niets en het geeft je iets waarvan je de waarde nauwelijks kunt benoemen.
Dat woord ‘belangeloos’ blijft mij boeien. In een wereld waarin alles belangrijk is en van belang moet zijn is het bijna een daad van verzet om iets te doen waar je geen belang bij hebt. Wat heb je er aan om naar de wolken te kijken? Veel, want je kunt er mee ontsnappen uit juist die beklemmende gedachte dat alles een ‘nut’ moet hebben.
Kijken met nieuwe ogen
Als we zo beïnvloed zijn door het idee dat schoonheid geld kost, kijken we niet meer open en verwonderd naar onze omgeving. De meeste mensen vinden een bankstel uit een chique meubelzaak mooier dan een oude houten keukenstoel. Zulke oordelen ontstaan wanneer je het kijken ietwat verleerd bent.
Verschillende schrijvers wijzen ons erop dat we het kijken met name verleerd zijn door gewenning. Wat je elke dag ziet, dat zie je niet meer. Of, zoals de zeventiende-eeuwse dichter Thomas Traherne schrijft over schoonheid: ‘Wat je elke dag ziet, neem je niet meer waar.’ Om weer met een onbevangen blik schoonheid te ondergaan moeten we volgens hem onze gewoonlijke oordelen proberen te ‘ontleren’.
Duurzaamheid
Is het ondergaan en het waarderen van schoonheid louter een privézaak? Wat hebben het klimaat en het milieu eraan als ik van schoonheid geniet? Wat heeft mijn medemens eraan? Waarschijnlijk veel meer dan je denkt. Om met het milieu te beginnen: om te consuminderen helpt het als je kijkt zonder je hebberige bankstel-ogen naar al het moois wat je al gegeven is, letterlijk als een geschenk.
Bovendien gaat iemand die de schoonheid ergens van ziet er zorgvuldiger mee om. Veel mensen ervaren schoonheid in de natuur. Waarschijnlijk ervaart niemand schoonheid bij het zien van honderdduizenden geruimde (versnipperde) vogels.
Wat geldt voor de omgang met dingen gaat ook op voor de omgang met mensen en andere levende wezens: aandacht geeft bezieling. Er zijn ontelbaar meer mooie mensen dan er op de cover van de modebladen staan. Maar omdat we ze alle dagen zien, ontgaan ze ons.
De waarde van meer aandacht voor schoonheid reikt dus veel verder dan de privésfeer. Om nogmaals Arjen Mulder te citeren: ‘Duurzaamheid is als ideaal alleen te realiseren als het met schoonheid gepaard gaat, want alleen wat mooi is, zijn we bereid te koesteren en te behouden.’
