In rustige tijden is hier werkelijk een serene vorm van wederzijdse erkenning te vinden. Een heilige persoon is voor moslims net zo heilig als voor christenen en joden, een vrouwelijke heilige wordt door zwangere moslimvrouwen evenzo geëerd als door christenvrouwen. Sommige heiligen hebben een eeuwenoude geschiedenis van verering waarin alle religies betrokken zijn. Zo is er de mysterieuze grot van de profeet Elia, halverwege de berg Karmel, door moslims wel de grot van al-Chidr genoemd. De raadselachtige figuur van al-Chidr (‘de groene’) wordt zowel met Elia als met de heilige Georgius (Joris, die van de draak) in verband gebracht. Waar men enkele tientallen jaren geleden een ruimte aantrof die sporen van meerdere religies droeg (een altaar, Arabische inscripties en joodse gebeden) is deze ruimte nu geheel getransformeerd in een ultra-orthodoxe setting. Scheiding tussen mannen en vrouwen is wel het eerste dat opvalt. Ook de volstrekte afwezigheid van niet-joodse symbolen is opmerkelijk: de wanden zijn nu bedenkt door joodse gebedenboeken die elke christelijke symboliek aan het zicht onttrekken.
Ik geef het toe: de heilige plaatsen in Israël vormen een uiterst delicaat onderwerp. Ik zwijg daarom maar over de Tempelberg en richt de blik op het graf van aartsmoeder de mooie Rachel, tussen Jeruzalem en Bethlehem. Vijfentwintig jaar geleden ondernam ik met vrouw en kind van elf maanden te voet de tocht van Jeruzalem naar Bethlehem. Midden in het landschap ligt het graf van Rachel, een heilige plaats voor joden, christenen en moslims en ontroerend van soberheid. Jacob begroef Rachel op de weg naar Bethlehem, weten we uit de bijbel. Komt men er nu, dan treft men iets geheel anders aan. Het heiligdom ligt buiten de groene lijn, maar de muur van acht meter hoog maakt een enorme lus, zodat er een corridor naar het heiligdom wordt gevormd. Daar mag je overigens als voetganger niet lopen, hetgeen een ingewikkeld liften over 200 meter nodig maakt. Tussen twee muren van acht meter in, met prikkeldraad erop, bereikt men dan het bouwwerkje. Hier ook een scheiding tussen mannen en vrouwen, waarvan ik me niets kan herinneren in vroegere tijden: joodse gebeden die je in de hand krijgt gedrukt en een brief, waarin staat dat het heiligdom eindelijk ‘bevrijd’ is. Natuurlijk is de politieke situatie ingewikkeld, maar daar gaat het me nu even niet om: ook hier is de plaats getransformeerd in een ultra-orthodoxe cultus inclusief genderscheiding, met niets dat eraan herinnert dat ook christenen aartsmoeder Rachel erkennen. Voor degenen die weten dat onlangs in Mea Sjeariem, de ultra-orthodxe wijk in Jeruzalem, pogingen zijn gedaan om zelfs de straten te splitsen in een vrouwelijke helft en een mannelijke helft, zal dit geen verrassing zijn. Het resultaat is echter wel een steeds minder pluralistisch religieuze sfeer die ook voor menig jood afstotend werkt.
Het graf van David, dat zich onder de zaal van het Laatste Avondmaal bevindt, vertoont hetzelfde beeld: de niet zo grote baar van koning David is in tweeën gedeeld. Waarschuwingen bij de zaal van het Laatste Avondmaal dat hier geen joodse symbolen en rituelen mogen worden voltrokken, lijken dan ook vooral ingegeven te zijn door vrees voor annexatie. Het is een interessant verschil met onze postmoderne samenleving die zich vooral het hoofd breekt over wat gezamenlijk gedaan kan worden! De paradox is duidelijk: hoe meer de religie betekent voor mensen, hoe meer men beducht is voor annexatie, en omgekeerd.
Toch ook maar even over de Tempelberg, die ik in mijn colleges altijd uitvoerig aan de orde stel: vlaggen van – zo lijkt me – militante kolonisten met opschrift ‘Bouw Mij een heiligdom’ dwingen de politie ter plaatse om iedereen tegen te houden die religieuze symbolen meedraagt. Een joods gebedenboek en zelfs een exemplaar van het Nieuwe Testament mogen niet meegenomen worden, ongetwijfeld omdat Amerikaanse fundamentalistische christenen in een bizarre vertekening van evangelieteksten er een profetie tot herbouw van de tempel in lezen. Dat de vernietiging van de Omarmoskee en El-Aksamoskee – twee tot de meeste spirituele monumenten op aarde behorend – zou leiden tot een totale oorlog, weerhoudt fundamentalisten niet: het Armageddon is allemaal voorspeld.
De heilzame opvatting binnen het jodendom dat joden het tempelpein niet mogen betreden omdat ze daarmee het Heilige der Heiligen zouden kunnen ontwijden, wordt helaas steeds minder gevolgd.
Heilige plaatsen: boeiend, maar ook hier grijpt het fundamentalisme om zich heen. De kabbalistische waarheid blijkt weer eens: waar heiligheid zich verzamelt, werken de kwade krachten het sterkste.
wie niet rooms katholiek is opgevoed en niet islamitisch, weet eigenlijk maar van twee heilige plaatsen vanuit het geloof in de God van de Bijbel: de tempelberg met tempel en de plaats waar God Mozes riep in de woestijn; doe je schoenen van je voeten want..
Dat anderen heiligen hebben gecreëeerd ter verering lijkt niet bijbels. Heiligen zijn daar: Gods kinderen, die niet vereerd dienen te worden, vanwege dreigende afgoderij.
Het woord ‘erkennen’ zou ik dan ook willen vervangen door respecteren van andermans geloof. Ik erken Mohamed niet als profeet, maar ik respecteer mijn medelanders met hun andere geloof.
Annexatie van een stuk grond wat God heeft toegezegd aan zijn volk Israël is de ongeoorloofde actie van christenen en moslims. Hoe we ook tegen ultra-orthodoxe vormgeving aankijken – dat doet er niet toe: de grot van Elia en andere genoemde plekken zijn onmiskenbaar Joods. En wie Joods niet met een hoofdletter wil schrijven minacht een volk dat door God als hoofd der volken is aangesteld: zijn eerstgeboren zoon onder de volken. Keizerin Helena heeft van de tempelberg een vuilnisbelt gemaakt – dat was haar christelijke annexatie. En de moskeeën zijn de islamitische annexatie.
Een van de eerste dingen die ik van de joodse filosoof Levinas geleerd heb, is het afzien van heilige plaatsen:
‘Het heilige dat door de wereld heensijpelt,- misschien is het jodendom niets anders dan de ontkenning daarvan. […] Het heeft zich altijd vrijgehouden van de plaatsen. De bijbel kent maar één Heilig Land. Een legendair land, dat de onrechtvaardigen uitbraakt; een land warin men niet onvoorwaardelijk wortel kan schieten.’ [Zie: Het menselijk gelaat, 1969 ! p65-68].
Niet is heilig uitgezonderd leeftocht en onderdak van de naaste.