Nu is het voor de meeste van ons een zware opgave om zich te verdiepen in zijn twee hoofdwerken: de Ethica met de kern van de menselijke ethiek, en het Theologisch-politiek traktaat waarin hij de sociale samenleving tegen het licht houdt. Maar er is sinds kort een goede en aangename manier om kennis te nemen van de grote lijnen en de essentie van Spinoza’s ideeën. Dat is het lezen van het onlangs verschenen boek Het Raadsel Spinoza van de Amerikaanse psychiater Irvin D. Yalom. Het antwoord van Spinoza op de problemen tussen kerk en staat, en tussen gelovigen, andersgelovigen en niet-gelovigen wordt door Yalom op voortreffelijke en eenvoudige wijze in deze
roman weergegeven.

Na het lezen van dit boek zou ik een ieder adviseren om vervolgens op het terras van grand café Amstelhoeck een kopje koffie te drinken en gedurende een kwartier de blik te laten rusten op het beeld van Spinoza met de woorden: “Het doel van de staat is de vrijheid”. Een werkelijk goed antwoord op de vraag relatie kerk-staat en hoe de vrijheid van de individuele burger te beschermen. Tot slot is het aan te bevelen de uitstekende korte samenvattende tekst bij het standbeeld te lezen. Soms is het allemaal heel eenvoudig en duidelijk.

Spinoza als ingang bij eerdergenoemde discussie is mede een goede ingang omdat Spinoza functioneert op de scheiding tussen gelovigen en atheïsten. Door veel van zijn tijdgenoten en zeker door zijn geloofsgenoten werd hij als atheïst beschouwd. Door veel atheïsten – ik spreek hier in ieder geval voor mezelf – werd en wordt hij juist gezien als een zeer gelovig mens. Deze unieke positie is gebaseerd op Spinoza’s beroep op de rede en de logica zowel in wereldse zaken als religieuze vragen.

Terug naar zijn uitspraak “Het doel van de staat is de vrijheid”. Vrijheid om te geloven of niet te geloven, vrijheid om je geloofsovertuiging te kunnen invullen in het dagelijkse leven, vrijheid als gevolg van het feit dat andersdenkenden niet belaagd of bedreigd worden, maar ook de vrijheid van gelijke kansen en rechten, en vrijheid van keuze. Spinoza’s ontwerp van de democratische staat draagt zorg voor het ontwikkelen en handhaven van deze vrijheden.

Als atheïst heb ik er geen problemen mee dat – in algemene zin – gelovigen in de publieke ruimte hun geloof belijden of de daarbij behorende rituelen uitvoeren. Ik kan me voorstellen dat als je gelooft je daar ook incidenteel in de publieke ruimte uiting aan wilt geven. En het niet wilt wegstoppen of ‘opsparen’ tot je thuis bent. Voor mij hoeft geloof in die zin niet achter de voordeur. Dit geloof moet echter geen opdringerig of hinderlijk karakter vertonen en moet niet Kijk eens hoe wij geloven en hoe de rest het spoor bijster is uitstralen of Wij willen u bekeren want ons geloof is het ware geloof. Vrijheid houdt in dat anderen niet uitmaken hoe jij moet denken of leven. Vrijheid houdt in dat gelovigen ook tegenspraak moeten dulden, dat homo’s erbij horen, dat het gebruik van anticonceptiemiddelen vrij is en dat vrouwen niet gediscrimineerd worden. Vooral dit laatste is bij alle geloven, historisch gezien en ook helaas nu nog, een zwakke stede. Vrijheid houdt in dat rituelen, nu eenmaal een sociaal belangrijk en te waarderen onderdeel van ieder geloof, niet mogen leiden tot lichaamsverminking bij jongens en meisjes in de vorm van besnijdenissen.

Vaak wordt door gelovigen onderscheid gemaakt tussen religie en het instituut kerk. Hierbij worden veel dubieuze aspecten van het geloof door gelovigen “over de schutting gegooid” in de tuin van het instituut kerk. Ik beschouw dat als een uiterst twijfelachtige en te gemakkelijke houding. Het is een onaanvaardbare vluchtweg uit de discussie en daarom contraproductief. Het instituut kerk is wel degelijk een essentieel onderdeel van het geloof, en speelt een bepalende rol in het indoctrinerende karakter van het geloof. Scheiding van kerk en staat is daarom voor mij een voorwaarde voor het handhaven van de vrijheid in de publieke ruimte. Maar nogmaals: dat betekent niet het verwijzen van geloofsuitingen naar ‘achter de voordeur’, maar wel een religieus gedrag in de openbare ruimte dat getuigt van respect voor andersdenkenden en een gedrag zonder uitdagend of dwingend karakter.
Nu ben ik toch al weer midden in de discussie gesprongen. Terug naar Spinoza. Laten we eerst trachten zijn ideeën tot gemeengoed te maken voor iedere deelnemer van de publieke ruimte.

Piet Joustra

ingenieur en filosoof

Profiel-pagina
Al 4 reacties — praat mee.