Het dubbele verhaal van goed en fout

Mijn ouders moesten niks hebben van deze kerk waarvan de bisschoppen bij Hitler op bezoek waren geweest en waarvan de paus in de oorlogsjaren “niks voor ons had gedaan”. Maar al heel jong wisten wij ook van onze katholieke eierboer die aan het begin van de oorlog samen met zijn zuster heel wat Joodse kinderen naar onderduikadressen had gebracht. En de hele oorlog door eten had gebracht op die onderduikadressen. Ik hoor het mijn moeder nog zeggen: “De ene christen is de andere niet.”
Inmiddels was ik geen klein jongetje meer in de Twentse provinciestad Enschede. Studie en mijn werk als rabbijn bracht mij na jaren in het buitenland terug naar Nederland. In mijn contacten met kerkelijk Nederland kwam “het dubbele verhaal” vaak ter sprake. Wijlen de gereformeerde predikant Joh. Heule stond ineens tijdens één van de oorlogen die Israël in die jaren gedwongen had te voeren op de stoep van de synagoge. “De Joodse gemeenschap ook hier in Den Haag is bang, nietwaar? We weten niet hoe dit gaat aflopen. Wat kan onze kerk, behalve te bidden, voor jullie doen?”

Vanaf dat moment ontstond een jarenlange vriendschap tussen de Haagse kerken en onze Joodse gemeenschap. Een gespreksgroep van theologen, predikanten en rabbijnen werd gevormd, waar echt niet alleen de gemakkelijke onderwerpen werden gedeeld. Predikanten van gereformeerden huize zoals ds. J.D. Wuister, ds. B. Wentsel en anderen behoorden tot de trouwe deelnemers. Naast onderwerpen over de onopgeefbare verbondenheid van de kerk met Israël, de Christelijke zendingsplicht ook naar de Joodse gemeenschap toe, de Joodse afwijzing van de Christelijke Messias, het Joodse “ongeloof” en de “onbekeerlijkheid” kwamen veel andere lastige onderwerpen ter tafel. Ook het “dubbele verhaal” was zo een gespreksonderwerp. Het was nog maar veertig jaar na de bevrijding.

Binnen het “dubbele verhaal” van de gereformeerde gezindte kwam ik regelmatig in gesprek met die gezindte over het gebeuren rond de rol van de Staatkundig Gereformeerde Partij (SGP) in de periode van voor en tijdens de oorlog. Daarbij kwamen ook de standpunten van haar oprichter, wijlen dominee G.H. Kersten ter tafel. Zijn uitspraken over Joden en over alles wat hun werd aangedaan, zij hadden het aan zich zelf te danken, werden gedaan ‘met de Bijbel in de hand’, en ook vanaf de kerkelijke kansel werden ze gepredikt, gaven voor mij veel voeding aan het “dubbele verhaal”.

Mijn onvermogen om dit te bevatten bracht mij alweer wat jaren geleden in gesprek met die prominente vertegenwoordiger van de Gereformeerde Gemeenten, wijlen ds. M. Golverdingen. In ons gesprek probeerden wij samen, met de Bijbel en de Tora in de hand, het dubbele verhaal van toen te duiden. Mijn bescheiden mening is dat dit maar deels lukte. Maar zo was het. Gesprekken met ds. C. J. Meeuse, ds. A. Schot en natuurlijk niet te vergeten ds. W. Silfhout en nog anderen brachten mij vrienden. Maar het “dubbele verhaal” bleef toch bestaan. Leven met de Bijbel in de hand in die oorlogsjaren en dan toch uiteindelijk komen tot een “dubbel verhaal”? De eierboer Stein redt met gevaar voor eigen leven veel Joodse kinderen en koestert toch zijn kerk en haar leider?

We staan op de Nieuwe Keizersgracht in Amsterdam. Met de rug naar het Museum De Hermitage staren we over het water naar de grachtenpanden aan de overkant. Eén van die grote huizen heeft onze bijzondere aandacht. Het wordt wel gezien als een van de meest tragische panden van onze stad. Op de Nieuwe Keizersgracht 58, recht tegenover waar wij nu staan, was de Joodse Raad gevestigd. De Joodse Raad werd op initiatief van de Duitse bezetter in februari 1941 in het leven geroepen. Via de Joodse vertegenwoordigers van deze Joodse Raad gaf de bezetter bevelen door aan de Joodse gemeenschap en haar leiders.

Hier in dit huis aan de overkant werd door Joodse vertegenwoordigers van onze gemeenschap, weliswaar op last van de bezetter, besloten wie aan de beurt kwam om gedeporteerd te worden. Wie wel naar Westerbork werd gestuurd om vandaar doorgezonden te worden naar “het oosten” en wie niet. Hier ontstond voor Joods Nederland haar eigen “dubbele verhaal”.
Aan de kant waar wij staan zijn op de rand over de hele lengte van de kade veel zilverkleurige naambordjes aangebracht. Deze bordjes vormen het monument “Schaduwkade”.
Wij lezen dat op nummer 12 aan de overkant Walter Leib, 30 jaar oud, woonde en in 1942 in Auschwitz omkwam. Op nummer 28 Mietje van Franck, 50 jaar, eveneens in 1942 omgekomen in Auschwitz. Links en rechts van nummer 58, waar dus de Joodse Raad zetelde, gaat het in totaal om 200 familienamen op alleen al dit stukje van de Nieuwe Keizersgracht.

Wij beseffen dat hier midden in de voormalige Joodse buurt ons eigen “dubbele verhaal” zichtbaar wordt. Recht voor ons, op nummer 58, werd aan de hand van kaartenbakken beslist wie er op nummer 12, nummer 28, nummer 64 en achter al die andere voordeuren links en rechts van die Joodse Raad, in totaal tweehonderd families, binnen enkele dagen in Auschwitz of Sobibor terecht zou komen.
Is het “dubbele verhaal” het verhaal van de gereformeerde gezindte? Of van de Rooms-Katholieke Kerk of van welke andere christelijke denominatie dan ook?
Nee, staande daar aan de schaduwkade is zo zichtbaar dat het “dubbele verhaal” aan elke gemeenschap toebehoort. Er waren heulers met de bezetter, er waren burgers die met de moed der wanhoop alles deden om de medemens te redden. En er was een grote massa die niets anders deed, om in ieder geval voor zichzelf de bezetter met haar onmenselijke maatregelen van het lijf te houden. De Bijbel of de Tora in de hand of op de kansel speelde in deze keuzes soms wel, maar ook vaak niet een rol.

Gesprekken over het “dubbele verhaal”, vanuit de Tora, vanuit de Bijbel, zijn levenslessen. Te staan op die Nieuwe Keizersgracht is eveneens een levensles. De levensles van zelfreflectie, menselijke onmacht maar ook van menselijke kracht, al dan niet gevoed vanuit G’ds woord.
Op de lagere school zat een jochie in mijn klas met wie sommige kinderen van hun ouders niet mochten spelen, Willie Boshuizen. Niet omdat het een naar jochie was. Niet omdat zijn ouders in de oorlog ‘fout’ waren geweest. Nee, Willies vader was “communist”. In de verkiezingstijd hing bij hem voor het raam een poster van de Communistische Partij Nederland, de toenmalige CPN.
Mijn vader vroeg mij regelmatig: “Lody, ga je vanmiddag met Willie spelen? Wanneer komt Willie weer hier?” Niet dat mijn vader voor of tegen een CPN was. Het was veel eenvoudiger voor hem. In januari 1945 werd vader door het Rode Leger, dus door ‘de Russen’, bevrijd in Auschwitz. Het duurde nog enige maanden voordat ook Nederland weer vrij was en hij aan terugkomen kon denken. Die maanden werd hij door ‘de Russen’ goed verzorgd.

Voor mijn vader waren de Moffen verkeerd en de Russen goed. Punt uit. Zo eenvoudig was het. Wat er zich achter het IJzeren Gordijn aan afschuwelijke zaken afspeelde, was voor vader niet belangrijk. De Moffen hadden zijn familie vermoord. De Russen hadden hem gered. Dus waren de Russen goed en dus moest ik met Willie, wiens vader lid van de CPN was, spelen en ervoor zorgen dat hij op school niet gepest werd.
De wereld zit ingewikkelder in elkaar dan hoe mijn vader het mogelijk beleefde. De wereld zit ook ingewikkelder in elkaar dan uit te gaan van een Bijbelse benadering van een “dubbel verhaal” dat zonder meer oplosbaar is.
Het “dubbele verhaal” van goed en fout loopt door allerlei denominaties en levensbeschouwingen heen. De christen heeft in ieder geval de Bijbel om zich daardoor te laten leiden om zichzelf te behoeden voor het nemen van foute beslissingen. En de Jood heeft hiervoor de Tora. Het geloof, ook na 75 jaar, als ultiem middel in het ontwarren van het “dubbele verhaal”. We hebben hier 75 jaar over kunnen nadenken.