Het einde van de religieuze reservaten

Nog meer krijgen religieuze wereldburgers ervan langs als ze datgene wat ze elders leren ook integreren in hun geloofsopvattingen, gebeden en rituelen. In het Katholiek Nieuwsblad las ik eens dat daarmee “de grens tussen de post-moderne heidenen en praktiserende katholieken uiterst vaag is geworden”…

De rechtgelovigen staan in een oude traditie: verketter iedereen die niet enkel datgene gelooft wat de kerk leert. Zo rangeren ze zichzelf thans opnieuw op een zijspoor van de geschiedenis. Immers, de ontmoeting-in-dialoog tussen de godsdiensten is wereldwijd gaande. En die ontmoeting is niet alleen gaande, ze is ook dringende noodzaak.

Ik kijk in de spiegel en vraag: ‘Staat daar nu een post-moderne heiden?’ En ik hoor: ‘In ieder geval staat daar geen ‘praktiserende katholiek’”. Op hetzelfde moment realiseer ik me dat elke praktiserende katholiek zonder dat te weten óók een post-moderne heiden is. Het oude, iets intellectuelere, christelijke scheldwoord voor post-moderne heiden is: syncretist. Wie, zoals bij voorbeeld de inmiddels overleden bekende theoloog Raimando Pannikar, zichzelf hindoe én christen noemt, die is naar de norm van de kerkelijke leer een syncretist.

Maar de hele geschiedenis van de kerk is een verhaal van syncretisme. Syncretisme is het samengaan van verschillende religieuze of filosofische systemen. Wat wij christendom noemen is een mengeling van Griekse filosofie (de voor-christelijke filosofen Plato en Aristoteles legden onbedoeld de basis voor de christelijke theologie), Joods Messiaans denken, Romeinse juristerij en organisatiekunde, oude rituelen van godsdiensten uit het Midden-Oosten (de cultus van Isis, Orfeus, Mithras) en Germaanse en Keltische feesten en gebruiken (het Midwinterfeest bij voorbeeld, dat kerstfeest werd). Elke christen is dus een post-moderne heiden, omdat het hele christendom een product is van een historisch proces van integratie van tal van culturen en ideeën.

Er is een bekende grap over iemand die in de hemel wordt rondgeleid en daar op een gegeven moment een groot ommuurd gebied aantreft. Zijn gids fluistert: “Binnen die muren zitten de katholieken. Die hebben we een reservaat gegeven, omdat ze willen blijven denken dat ze hier de enigen zijn! En ietsje verderop heb je nog tientallen compounds voor andere christelijke kerken en sektes.” Leuke grap. Jammer dat de tijden waarin wij leven niet zo grappig zijn. Meer dan ooit wordt van ons gevraagd dat we achter de muren van ons gelijk vandaan komen en in dialoog treden met mensen uit andere culturen en religies, maar ook met de velen binnen onze eigen cultuur (en kerken!) die zich op een of andere manier aangesproken voelen door andere godsdiensten of door wat zich aandient als ‘nieuwe spiritualiteit’. Wanneer laten we dat denken in tegenstellingen nu eindelijk eens achter ons?

“Daarom, mijnheer, noem ik mij katholiek,” dichtte Anton van Duinkerken ooit, in verzet tegen de onverdraagzame nazi-ideologie. Als ik vandaag moet kiezen tussen het reservaat van de enige ware leer of de vrije ruimte van het post-moderne heidendom, dan het laatste graag. Laten we van een scheldwoord maar een geuzennaam maken. “Daarom mijnheer, noem ik me een post-moderne heiden.” Omdat de mensheid en de wereld op dit moment in de geschiedenis niet gebaat zijn met ideologische reservaten. Wie de waarheid monopoliseert is meer dan ooit een gevaar voor de vrede.