Het veelbewogen leven van een vernieuwend psychiater

Dat Van Praag na het verschijnen van de biografie toch nog de behoefte voelde alsnog zelf over zijn turbulente leven te schrijven is na het lezen van zijn 331 pagina’s tellende levensbeschrijving wel duidelijk. Hij valt Haenen geenszins af, want hij ziet zijn autobiografie als complementair. Haenen richt zich vooral op Van Praags denkbeelden en activiteiten, afgezet tegen wat er in zijn werkzame leven gaande was op het gebied van de neurobiologische psychiatrie. Van Praag daarentegen legt met zijn Gemoedsbewegingen de nadruk op wat hij de emotionele kanten van zijn bestaan noemt. Gevoelens geven volgens hem een indruk van hoe iemand zijn bestaan heeft ondergaan: “Deze verhelderen zijn leven, meer dan de blote feiten”.

Zijn toegankelijk geschreven zelfportret is volgens hem dan ook niet zozeer door de ratio ingekleurd als wel door het gemoed. “Verstand en gevoel zijn enerzijds verstrengeld, niet los van elkaar te denken, beïnvloeden elkaar wederzijds, maar vormen anderzijds toch twee zelfstandig psychische domeinen”. Wat duidelijk wordt in zijn eigen levensverhaal is dat er vooral sprake is geweest van ‘branding, met een sterke onderstroom naar open zee’, zoals hij het zelf noemt.

De meeste indruk maakt Van Praag als overlevende van de concentratiekampen, waarbij hij als paardenoppasser in Theresienstadt het geluk heeft te overleven; samen met zijn ouders. Ook beschrijft Van Praag het geluk te hebben gehad de juiste mensen te zijn tegengekomen, vooral bij de studiekeuzes, die hem met zijn vragen over de werking van het brein in de wereld van de psychiatrie brengen. Eerst nog een jonge wetenschap die vrijwel helemaal in beslag wordt genomen via de door Freud ingezette psychoanalyse. En dat hij, nota bene als beginneling, aandacht vraagt voor de biologische psychiatrie wordt hem aanvankelijk niet in dank afgenomen. Zijn collega’s zien hem dan eerder als een bedreiging dan als een vernieuwer.

Van Praag werkte als psychiater onder meer in Groningen, Jeruzalem, Utrecht, New York en Maastricht. Zijn periode in Utrecht is hem en zijn gezin niet in de koude kleren gaan zitten, vanwege zijn kritiek op de antipsychiatrie, een stroming die de cliënt niet als patiënt diagnosticeert, maar juist de samenleving als ziek beschouwt. ‘Onwetenschappelijk’, zo oordeelt hij.

Wat Gemoedsbewegingen in aanvulling op Haenens biografie ook zo interessant maakt zijn de vragen die Van Praag zichzelf ‘als joodse jongen’ stelt over de rol die het geloof in zijn persoonlijk leven en in zijn wetenschappelijke carrière speelt. Hij beschrijft hoe er aanvankelijk nauwelijks aandacht is voor thema’s als religie, spiritualiteit en zingeving. Er lijkt een taboe op te liggen. “Het werd geacht een neurose te zijn, een abnormale binding aan een dominante, bestraffende vaderfiguur”, schrijft hij. Zo hoort hij zijn vakgenoten zelden het woord zingeving in de mond nemen. Van Praag: “Bij iedere psychiatrische patiënt zou zin en eventueel zinverlies aan de orde moeten komen”. Het leidt onder meer tot de oprichting van de Stichting Psychiatrie en Religie (VU) en wereldwijd tot een sectie ‘Spirituality and Religion’ binnen de psychiatrie. Van Praag: “Langzamerhand groeide het besef dat Freuds ideeën over religie geen vrucht droegen, het vak zelfs schade berokkenden”.

In een slotakkoord van Gemoedsbewegingen beschrijft Van Praag dat in zijn ouderlijk huis de kiem is gelegd voor godsdienst: ‘onconventioneel, eigenzinnig, vrijgevochten, niet gebonden aan bepaalde leerstellingen’, waarbij – opnieuw – Theresienstadt een belangrijke rol speelt. Van Praag begint tijdens zijn werk dan ook opnieuw het Hebreeuwse Testament ter hand te nemen: “Ik herlees de Bijbel, kritisch, maar met ontzag en bewondering”.