Het verhaal van de vluchteling

Niet gezien worden

Enis Odaci, in het dagelijks leven verkeerskundige die wegen en bruggen aanlegt, stelde dat het bouwen van fysieke bruggen vele malen eenvoudiger is dan het bouwen van emotionele bruggen. Bas van den Berg ontmoette onlangs uitgeprocedeerde asielzoekers en had een schokkende ervaring. Een man uit Benin die al vijftien jaar wacht op erkenning en wegkwijnt in de noodopvang, een Yezidi-vrouw die moest vluchten uit Armenië en al twaalf jaar van hot naar her trekt. Deze mensen worden niet erkend in hun fundamentele menswaardigheid. Zij worden niet gezien. In de politieke arena hoor je geen namen, en geen verhalen. Wat mij zorgen baart, is het gepolariseerde discours over vluchtelingen. Sommigen heten asielzoekers vol overtuiging welkom, terwijl anderen demonstreren tegen de komst van een AZC.

Soms komen er op het internet animatiefilmpjes langs met razendsnel bewegende pijlen die zichtbaar maken dat er historisch gezien voortdurend migratiebewegingen zijn geweest. We zien constant verschuivende landsgrenzen. Grote beschavingen die als een ademtocht voorbij lijken te gaan. Je blijft achter met het gevoel dat stabiliteit de uitzondering is. In een interview (op tv bij DWDD) met Geert Mak analyseert hij de dreiging die burgers voelen bij het mogelijk ineenstortende Europa, het gebrek aan coherentie en solidariteit. Het creëert angst. Angst die door populisten zoals Pegida geprojecteerd wordt op nieuwkomers.

Bas van den Berg verwees naar de socioloog Zygmunt Bauman, die in zijn boek Vloeibare tijden laat zien dat ons kapitalistische systeem mensen overbodig maakt. Mensen worden ontdaan van hun eigenschappen, “gedumpt in oorden zonder naam. Vluchtelingen veranderen niet van plaats, zij verliezen hun plaats. Zij belanden in een niemandsland waar over hen wordt gesproken in termen van quota. Veel politici kennen geen vluchtelingen en luisteren nooit eens naar hun verhaal.” Enis Odaci: “We kunnen het vluchtelingenvraagstuk benaderen vanuit onze geloofstradities. Zo kan ik het verhaal vertellen over hoe de profeet Mohammed vanuit zijn geboorteplaats Mekka verjaagd werd naar Medina en daar als vluchteling werd opgevangen door diverse joodse stammen. Of hoe de eerste volgelingen van Mohammed verjaagd werden naar Abessinië, het oude Ethiopië, waar zij werden opgevangen door de christelijke koning. Alle drie de tradities zijn rijk aan dergelijke verhalen”.

Ontmoeting van verhalen

Als we de animatiefilmpjes zouden stilzetten, een moment stilstaan bij de geschiedenis, dan blijkt dat ingrijpende gebeurtenissen zijn opgeslagen in het collectieve geheugen en worden doorverteld. Een verhaal dat onderdeel is geworden van de joodse identiteit is de vlucht uit Egypte in de tijd van de farao’s. Het Exodusverhaal wordt elk jaar opnieuw gememoreerd en doorgegeven tijdens het Pesachfeest. Bij de Liberaal Joodse Gemeente in Amsterdam hielden we onlangs voor de vierde keer een Sederavond in aanwezigheid van christelijke en islamitische gasten. Aan hen was gevraagd om vanuit hun eigen traditie iets te vertellen over onderdrukking en bevrijding. Luisteren naar verhalen onder het genot van een maaltijd: het is een gouden formule. Oude verhalen komen overal voor. Ik zag onlangs een documentaire over David Attenborough waarin hij Australië bezoekt. Hij legt uit dat biologen onlangs ontdekt hebben dat de vloedlijn duizenden jaren terug in vrij korte tijd opschoof, waardoor bewoners aan de kust moesten vluchten. Tot zijn stomme verbazing hebben de Aboriginals deze vluchtervaring, met het wassende water, tot op de dag van vandaag doorverteld.

De komst van vluchtelingen kun je zien als een ontmoeting van verhalen en identiteiten. Als antropoloog heb ik geleerd dat identiteiten gevormd worden in het contact, dan wel de confrontatie, met de ander. Er is altijd sprake van kruisbestuiving, in een of andere vorm. Dat dit niet vanzelf gaat, maakt het nu al decennia woedende debat over de multiculturele samenleving duidelijk. Het Overlegorgaan van Joden en Christenen verwoordde dit spanningsveld in een brief aan premier Rutte in drie punten: het vluchtelingenvraagstuk is een testcase voor Nederland als beschaafd land, wij horen als OJEC bittere geluiden, en er is bezorgdheid in de eigen achterban. Hoe om te gaan met deze angsten?

In de spiegel kijken

Enis Odaci stelde voor om “de sleetse blik” op religieuze tradities opzij te leggen en naar andere invalshoeken te zoeken: “Laten we het vluchtelingenvraagstuk eens benaderen als een spiegel. De vluchteling is een levende spiegel. Wat zien we als we hem of haar in de ogen kijken? Zien we dan niet onze eigen vragen en angsten? Dan beseffen we dat we naar ons eigen evenbeeld kijken, iemand die op ons lijkt. Als we de ander herkennen, voelen we ons op ons gemak en zeggen: Wees welkom.” Bas van de Berg merkte op dat het gebed angst reduceert. “In oktober verscheen in Trouw een reportage over drie Blauwe Zusters in Aleppo die hadden besloten om te blijven. Ze wilden arme christelijke families, die niet konden vluchten omdat ze de financiële middelen niet hadden, niet in de steek laten. Het was hun roeping en hun plicht om hen in hun lijden bij te staan. In hun machteloosheid besloten ze samen te bidden”. Het gebed kan dienen als een krachtig middel om het in uitzonderlijke moeilijke omstandigheden vol te houden.

Uit de antropologie weten we dat mensen die gastvrijheid bieden en zij die gastvrijheid ontvangen daardoor veranderen. Het begrip gastvrijheid is etymologisch verwant aan vijandschap. Blijkbaar heeft de mens van oudsher beseft dat we de ontmoeting met vreemdelingen niet moeten romantiseren. Nader beschouwd heeft het begrip gastvrijheid twee betekenissen. Volgens de bekende Frans-Marokkaanse schrijven Tahar ben Jelloun gaat het bij gastvrijheid om een kwestie van elementaire beschaving. Tegelijkertijd is het geen zaak van ego-strelende feel good events. Het is onze plicht om bescherming te bieden aan mensen wier leven in gevaar is. De Franse antropoloog Arnold van Gennep liet zien dat rituelen daarbij behulpzaam kunnen zijn. Door samen de vredespijp te roken, transformeert de vreemdeling in één van ons.