Hoe keuzevrijheid en beperking van vrijheid hand in hand gaan

Ik ben het boek De eenzame eeuw aan het lezen. Het werd in 2020 geschreven door Noreena Hertz, schrijver, econoom en professor aan het University College in Londen. Het boek werd in het TV-programma Brommer op zee van 5 december 2021 door Tommy Wieringa gepresenteerd als een van de belangrijkste boeken die hij in dit jaar had gelezen. Hertz laat zien dat eenzaamheid bepaald geen privéprobleem is voor sommige mensen, bijvoorbeeld als je de ‘pech’ hebt weinig vrienden te hebben of geen levenspartner kunt vinden. Eenzaamheid is een probleem van de moderne cultuur. Vrijheid is daarin het synoniem geworden van zelfbeschikking, maar wie ‘over zichzelf beschikt’ (hoe doe je dat eigenlijk?) is ook op zichzelf teruggeworpen. Hertz beschrijft hoe de vrije markt, het liberalisme en vervolgens sinds de jaren tachtig van de vorige eeuw het neoliberalisme ervoor hebben gezorgd dat de samenlevingen wereldwijd ‘ontrafelen’, uiteenvallen – ook al staan we door de globalisering en de digitalisering meer dan ooit met elkaar in verbinding. Ontrafeling: dat wil zeggen dat samenlevingen plekken worden waar vrije individuen wonen die precies ‘vrij’ zijn doordat niemand zich met hen bemoeit. De Engelse filosoof Isaiah Berlin benoemde dat al in 1958 als de negatieve vrijheid.

Deze vrije wereld is echter een harde wereld: ze schept winnaars en verliezers. Over die verliezers gaat Hertz’ boek. Steeds meer mensen hebben het gevoel dat er voor hen geen plaats is in de samenleving. Ze zijn eenzaam. Hertz ziet deze culturele en maatschappelijke eenzaamheid als een ‘manifest, groeiend gevaar, hier en nu in de 21^ste eeuw’. Dat ben ik met haar eens, maar er is wel een probleem. De eenzamen vallen niet buiten de samenleving, maar die samenleving is gebaseerd op de eenzaamheid: wie eenzaam is hoort nu juist thuis in een moderne, neoliberale, op de negatieve vrijheid gestoelde maatschappij. Eenzaamheid is de regel, en de eenzamen, de vrije verliezers omarmen hun eenzaamheid juist. Zij wantrouwen al wat hun keuzevrijheid van buitenaf zou kunnen bepalen: de overheid, de rechterlijke macht, de media en de journalisten, de medici. Het moderne, vrije individu wil eenzaam zijn en bouwt een muur rondom zijn of haar leven. Alles daarbuiten is bedreigend voor ‘mijn’ vrijheid, alles daarbuiten is complot. Deze eenzaamheid is dus geen bedrijfsongeval binnen de vrije wereld, ze is er het fundament van: het fundament van de angst voor de anderen, voor de wereld.

Zo is de eenzame eeuw van Noreena Hertz vooral een agressieve eeuw aan het worden: virologen en politici worden beschimpt op Twitter, journalisten en politie in elkaar geslagen, advocaten vermoord. Bas Heijne stelde op 5 februari 2021 in NRC deze zelfverkozen eenzaamheid tegenover burgerschap. Inderdaad staan sinds de negentiende eeuw liberalisme en ondernemerschap op gespannen voet met republikanisme en burgerschap. We zijn volgens hem opgevoed tot eenzaamheid, en de neoliberale wending in de laatste decennia heeft daar nog een schepje bovenop gedaan: ‘We moeten niet vergeten dat de burger jarenlang van alle kanten is aangemoedigd zijn burgerschap in te ruilen voor de dopamine-shot van de persoonlijke zelfvergroting, de illusie van de totale zelfbeschikking’, aldus Heijne. Het klinkt messcherp, maar ook wanhopig – deze woorden intrigeren me. Nog woedender formuleert Ramsey Nasr het in zijn manifest De fundamenten, dat hij in 2021 publiceerde. Hij hekelt het volgens hem ‘hysterische’ beroep op vrijheid van de complotdenkers en hun ‘oorlog’, een beroep dat hij beschrijft als egocentrisme:

Ik hoop dat Nasr zichzelf ook rekent onder dit ‘we’, want het vrijheidsverlangen dat tot de eenzame eeuw heeft geleid, is natuurlijk veel fundamenteler dan wat naar voren komt in de praatjes van Viruswaanzin. Maar ik kan me zijn boosheid wel voorstellen…

En zo ben ik ongemerkt weer bij de harde werkelijkheid van vandaag aangekomen: de pandemie. Hertz’ boek, geschreven in 2020, is uiteraard ook een antwoord op de coronacrisis. De lockdowns verhevigen het probleem van de eenzaamheid. Maar ook hier weer: de lockdowns zijn niet alleen een fysieke ‘ontrafeling’, ze gaan in ons hoofd zitten. Ze worden mental lockdowns. Dat blijkt voor mij alleen al uit het feit dat in Nederland ongeveer 2,4 miljoen ongevaccineerden, waaronder vele antivaxxers, hun vrijheid verdedigen. Opgesloten in hun hoofden fabriceren deze antivaxxers hun eigen hotchpotch van viruswaarden, spelen ze hun eigen universiteitje, al ronddwalend op het internet, en nemen precies die informatie tot zich die hun altijd gelijk geeft: covid is maar een griep, het vaccin is onnodig, of werkt niet, of is gevaarlijk. Hun spandoeken doen denken aan die van religieuze sektes die het einde der tijden verkondigen: ‘Word wakker…!’. 

De mental lockdown van onze vrijheidszoekers is gevaarlijk omdat hier een volstrekt eigen wereld wordt geschapen die niet meer in relatie wil staan tot haar omgeving, tot ‘de’ wereld. Vaccineren is een privékeuze, die niets met de anderen te maken heeft. Je doet het of je doet het niet – in beide gevallen puur voor jezelf. Dat vaccinatiegraad iets met besmettingen te maken heeft wordt glashard ontkend, ook al kleurde de besmettingenkaart van Staphorst begin september al donkerrood, ook al waren er in Portugal (vaccinatiegraad 98 procent) in de hele herfst van 2021 weinig problemen – terwijl op de rest van het Europese continent vanaf oktober de ene uitbraak na de andere kwam. Hoezo geen verband tussen besmettingen en vaccinatiegraad? Nee hoor, het zou volgens de antivaxxers precies andersom zijn: vaccineren verergert de besmettingen juist, zoals postdoc-onderzoeker natuurkunde Daniël Miedema op 12 december 2021 in Trouw beweerde. Dat zijn stuk op een stroom van zeer kritische reacties kon rekenen van wetenschappers, stond niet in Trouw. Miedema kreeg het platform, en de antivaxxers smulden ervan. Eén stuk van een aandachtzoeker (ja, ook wetenschappers moeten in onze tijd in de media lawaai maken…) is de waarheid, bevestigt het eenzame gelijk.

Zeker: we moeten proberen de dreigende tweedeling in de samenleving tegen te gaan, en met elkaar in gesprek blijven. Luisteren naar argumenten, argumenten inbrengen. Op diverse internetsites staan handleidingen over hoe een gesprek met antivaxxers aan te pakken… Mijn collega Kors Visscher pleitte er nog voor tijdens de opening van het academisch jaar van mijn universiteit, de UvH te Utrecht. Dat is een heel goed streven, want met groepen zwart maken en zelfs diaboliseren schiet niemand iets op; dat is de makkelijke weg. En toch, de problematiek van het eenzame gelijk maakt nu juist elk gesprek onmogelijk. Wie een eigen feitenwereld creëert, moet in die wereld geloven, en liefst onwrikbaar geloven. De eenzame eeuw is ook een religieuze eeuw. Intussen hebben velen die pijnlijke ervaring: dat een redelijke gedachtewisseling met antivaxxers onmogelijk is. Wie zegt: ‘We worden belazerd!’, ‘De wereld is verdorven!’, vraagt van de ander maar één ding: ‘Kom in mijn wereld, daar is het beter!’, ‘Bekeer je tot mij… en als je dat niet doet, hebben we geen gesprek’. Zo worden vriendschappen, families, werkomgevingen gespleten en ‘ontrafeld’, zou Hertz zeggen. Ook dat hoort bij de pijnlijke tijd waarin we nu leven: het tijdperk van de mental lockdown.

De zoveelste lockdown waarin we nu beland zijn, is erg pijnlijk, ja gênant. De Nederlandse ziekenhuizen zijn verre van pandemie-proof, ze liggen vol met ongevaccineerden of mensen met een onderliggende ziekte die bij het vaccin niet gebaat zijn. De noodkreet van de Vereniging van Artsen voor Longziekten, eind november 2021, was schokkend: ongevaccineerden op de IC zijn gemiddeld twintig jaar jonger dan gevaccineerden. Nog schokkender waren de beelden van het TV-programma Frontberichten op 2 december 2021, waarin IC-verpleegkundige Annemieke Dijkstra live vanuit haar ziekenhuis een doodzieke man van middelbare leeftijd verzorgt, die het uitschreeuwt: ‘Ik wil nu toch graag een vaccin…!’. Haar ziekenhuis luistert naar de Bijbelse naam Bethesda. Je zou zeggen, die longartsen en de IC-verpleegkundigen kunnen het toch weten, ze staan met hun laarzen in de modder van de eenzame eeuw… Maar de antivaxxers negeren hun woorden, zij knutselen hun eigen nieuws in elkaar, en vinden steun bij de waarheidsproducenten van onze tijd: orthodoxe dominees, Flavio Pasquino, Willem Engel, Thierry Baudet.

Ook de ChristenUnie verzint haar eigen oplossingen, bang om haar kiezers in de Bible Belt te verliezen. Schaamteloos stelde de partij in november voor om ‘1G’ op te leggen aan de Nederlandse bevolking: iedereen moet altijd testen om ergens binnen te komen. Een onuitvoerbaar idee, en een slag in het gezicht van die dertien miljoen landgenoten die zich hebben laten vaccineren, alsof ze dat voor niets hebben gedaan. En denk even na: hebben de Haagse politici van de ChristenUnie zelf het vaccin geweigerd? Ik dacht het niet…

Hoezeer ook de eenzaamheid van hen die hun eigen mental lockdown kiezen zelfverkozen is, toch is hun taal vol ressentiment: ‘wij’ worden buitengesloten door de ‘dictatuur’ van de overheid, ‘jullie’ doen dit ons aan. De anderen veroordelen ons tot dit isolement, zo klinkt het steevast. Voor deze vermoorde onschuld kan het niet ver genoeg gaan: voor ze weten wat ze zeggen, vergelijken sommige antivaxxers zich met de slachtoffers van de holocaust. Dan heb je altijd gelijk.

Een pijnlijke vertoning, deze nieuwe lockdown, want alles wijst erop dat niet het virus de veroorzaker is van de situatie, maar de overheid en de antivaxxers… Ja, dit klinkt raar, want die twee lijken haaks op elkaar te staan. De neoliberale overheden van de laatste vijftien jaar hebben de gezondheidszorg vermarkt, en de ziekenhuizen tot bedrijven omgetoverd die winst moeten maken, en dus ook failliet kunnen gaan als ze verlies draaien. Een van mijn lievelingscabaretiers, Tim Fransen, is er bijna sarcastisch over in zijn blog van 16 maart 2021:

Alles is radicaal lean ingericht op basis van cijfers en prognoses, want er moet geld verdiend worden, en doet doe je niet met overcapaciteit. Een pandemie toont genadeloos aan waarom we van deze benadering van zorg af moeten. Duim neer voor de overheid dus. Maar ook een duim neer voor de antivaxxers. In een dicht bevolkt land waarin we bovenop elkaars lip leven is het erg onverstandig om als meer dan twee miljoen mensen te besluiten: ik doe niet mee.

Intussen zet de overheid weer massief in op het tegengaan van besmettingen: een overmoedige illusie, want we zullen de komende vijftig jaar met pandemische of endemische virussen moeten leven. Veel beter is het om de aandacht voor besmettingscijfers te verschuiven naar de opties die we hebben om ons zo goed als mogelijk te beschermen tegen de coronavirussen in plaats van ze krampachtig te willen verdrijven. Antivaxxers verwijzen vaak kritisch naar de ideologie van de maakbaarheid, alsof vaccineren een vorm van maakbaarheidsdenken zou zijn. De echte maakbaarheidsillusie ligt echter bij de huidige besmettingenpaniek, die ervan uitgaat dat we een besmettingsvrije wereld kunnen ‘maken’. Het gaat er niet om of er wel of niet besmettingen zijn: het gaat erom hoe we met besmettingen omgaan.

En dat geldt ook voor de dreigende, nog besmettelijker variant omikron, die vooral kon opkomen doordat in grote delen van de wereld, zoals Afrika, het virus nog vrij spel heeft en de vaccinatiegraad extreem laag is.

Waarom de samenleving weer in een totale lockdown brengen, zoals de regering, gesteund door OMT-adviezen, heeft besloten? Is het de angst voor het virus? Of eigenlijk de angst voor overvolle ziekenhuizen? De samenleving is geen machine met een aan/uit-knop. Dat is opnieuw gevaarlijk maakbaarheidsdenken, met rampzalige gevolgen voor onze levens. Ik weet niet of mijn studenten nóg een half jaar thuis zitten zullen overleven. Nogmaals mijn vraag: waarom niet inzetten op de verhoging van bescherming in plaats van op de verlaging van besmettingen? Want na omikron komen er nog vele mutanten. De eenzame eeuw is ook een besmette eeuw. En natuurlijk, hoe voorzichtiger we zijn, hoe beter; elke besmetting die we kunnen voorkomen, is meegenomen. Meer ventileren, vaker handen ontsmetten, waar mogelijk afstand houden, mondmaskers… Maar hoe lang houdt de mensheid dat vol? Hoe lang houden we het vol elkaars gezichten niet te herkennen, elkaar niet aan te raken, met onze jassen aan binnen te zitten?

De vaccins die in wonderlijk korte tijd ontwikkeld zijn, werken wonderbaarlijk goed: dat vertellen ons tienduizenden wetenschappers, alleen al in Europa, die dagelijks fijnmazig onderzoek doen naar de ongrijpbare wegen die het virus zich kiest in onze wereld. Niet zelden lees je dat deze onderzoekers zelf verbaasd zijn dat het vaccin zo goed werkt. Het is niet perfect en niemand weet zeker of er zich op termijn geen bijwerkingen zullen openbaren; onzeker is hoe het reageert op nieuwe virusvarianten. Maar het geeft ons tot nog toe de gedeeltelijke bescherming die hard nodig is om het sociale, economische en culturele leven niet nog meer te ontwrichten.

Helaas, keuzevrijheid, ook als het gaat om je al dan niet te laten vaccineren, is in de eenzame eeuw ononderhandelbaar: het is de heilige koe van onze cultuur. Zelfs als die keuzevrijheid mede leidt tot noodzakelijke vrijheidsbeperking, zoals nu gebeurt. Keuzevrijheid en vrijheidsbeperking roepen elkaar op. Dat is de bizarre situatie waarin Nederland het nieuwe jaar in gaat. Maar ik zie ook perspectief: een duim omhoog voor al diegenen die een deel van hun keuzevrijheid opgeven met het oog op een heel andere vrijheid: de vrijheid om ons met elkaar te verbinden in wat de joods-Amerikaanse filosoof Hannah Arendt ‘het waagstuk van de publieke ruimte’ noemde. Misschien is echte vrijheid wel de vrijheid om je vrijheid weg te geven – om je keuze in handen te leggen van de anderen, de wereld. Want we horen niet bij onszelf – dat is eenzaamheid –, we horen bij elkaar, bij de wereld, of we dat nu leuk vinden of niet. Als we die paradoxale vrijheid in praktijk brengen, is 2G of 3G, is een vaccinatieplicht niet eens nodig.

Vrijheid in verbinding, hoe doe je dat? Hoe breken we uit die mental lockdown van de negatieve vrijheid? Berlin introduceerde een tweede begrip van vrijheid, de positieve vrijheid. Niet vrij zijn van bemoeienis door anderen, maar vrij zijn om met anderen in de wereld te leven, en die wereld zo in te richten dat dat samenleven ook mogelijk is.

Het zijn weer erg mooie woorden, dat besef ik, maar als ze zelfs uit de mond komen van overtuigde neoliberale politici, dan is er hoop. In de NRC van 5 december buigt correspondent Nynke van Verschuer zich over de naderende vaccinatieplicht in Duitsland, en over de manier waarop politici daarmee worstelen. Zij interviewde Otto Fricke, parlementslid voor de liberale FDP. Liberalen zijn toch tegen elke vorm van verplichting? Ik moet de lezer uit de droom helpen. Een nieuwe coalitie met sociaal-democraten en Groenen kan de heilige koe snel een kopje kleiner maken. Luister hoe Fricke Berlin’s onderscheiding naadloos overneemt – ik verwacht niet dat hij filosofische teksten leest, maar misschien hebben zijn fractiemedewerkers en researchers het hem ingefluisterd:

Natuurlijk moeten we vaststellen dat Fricke’s taal erg aanmatigend is, dat hij Berlin’s denken voor zijn kar spant, en moeten we dat ‘nooit’ en ‘altijd’ beschouwen als grove onwaarheden – de FDP verdedigde in de laatste verkiezingscampagne nog fanatiek de op handen zijnde snelheidsbeperkingen op de Duitse autobanen: ‘Eine freie Fahrt für freie Bürger’ was een van hun slogans. Hoezo ‘nooit’ vrijheid van…?

Maar toch lees ik zijn woorden ook als een signaal: het teken van een omslag naar een andere visie op, een andere praktijk van vrijheid. Beter dat zo’n pleidooi uit de mond komt van de kampioenen van de negatieve vrijheid, van de veroorzakers van Noreena Hertz’ eenzame eeuw, dan uit de monden van de vrijzinnige denkers en doeners die toch al lange tijd de grenzen van de moderne vrijheid ter sprake brengen. Preken voor eigen parochie heeft weinig zin, maar het lijkt erop dat onze ‘preek’ nu ook langzaamaan degenen bereikt die nooit in de parochie zaten!