Als jonge studente filosofie eind jaren zeventig van de vorige eeuw zag ik Beauvoir – de Fransen gebruiken ‘de’ niet heb ik recent geleerd – vooral als de partner, toeverlaat en ‘beschermer’ van de grote filosoof Jean Paul Sartre. Nu weet ik dat zij een nog steeds eigentijdse en zelfstandig denkende – en misschien wel interessantere – vrouw en filosofe was dan door velen gedacht, inclusief door mijzelf. Haar erkenning van de weerbarstigheid van het menselijk bestaan en de ambiguïteit van het moreel oordelen die daarbij past heeft indruk gemaakt en mijn beeld van haar doen kantelen. Maar laat ik mijzelf nu niet verliezen in een recensie van die mooie biografie die ik ieder aanraad. Terug naar die ene -ietwat verontrustende – zin: “Hoe kun je toegewijd zijn zonder een tiran te worden?”.
Empathie is iets anders dan doen wat je zelf fijn vindt wanneer je in een soortgelijke situatie zou zijn. Misschien vind jij het fijn om je familie iedere middag op bezoek te hebben. Dat kan natuurlijk, maar daarmee is nog niet gezegd dat een ander dat ook leuk vindt. Empathie is daarentegen proberen je te verplaatsen in de belevingswereld van de ander, zelfs als die jou vreemd is. De morele verbeeldingskracht die empathie vergt, kan het daarbij mis hebben. Sterker nog , ergens blijven we altijd vreemden voor elkaar. Dat laatste wetend, betekent echte toewijding in de eerste plaats: vragen wat de ander nodig heeft en dat zonder enige vooringenomenheid en ook weten dat jouw daden van toewijding altijd onvoldoende zijn. En vragen hoeft niet letterlijk te zijn. Goed kijken en dus niet alleen maar zien wat je wilt zien helpt net zo goed, misschien wel beter.
Als ik bezie hoe we met de kwetsbare medemens in deze corona crisis zijn omgegaan dan valt mij op dat we vooral toegewijd zijn geweest aan diegenen met wie we ons kunnen identificeren: de kwetsbare oudere die blij is met onze aandacht. Een oudere met wie we ons kunnen identificeren: vriendelijk, en vooral ook dankbaar met de aandacht die we haar geven. We houden graag het beeld aan dat ouderen eenzaam zijn want alleen. En we kunnen slecht omgaan met eigengereide ouderen die weliswaar alleen zijn, maar niet eenzaam.
Ook voor mensen die ons ‘vreemd’ zijn is het lastiger zorgen, hoewel zij toch ook onze toewijding verdienen: de daklozen, de migrantenwerkers, de minderjarige asielzoekers, mensen met een verstandelijke beperking. Kortom, kwetsbare mensen die nog meer kwetsbaar zijn geworden doordat wij ons niet konden identificeren met hen. Het duurde een aantal weken voordat ons kabinet op de persconferentie naast de kwetsbare ouderen ook de mensen met een beperking noemde. Laat staan al die andere kwetsbaren, die nog steeds onder de radar van aandacht blijven. Overigens is kwetsbaarheid altijd ook zelf het resultaat van een toeschrijven door de ander: het is soms de vraag of de kwetsbare ander zichzelf ook zo ervaart. In ieder geval zijn mensen niet zozeer kwetsbaar, maar worden ze vooral kwetsbaar gemaakt door de daden van anderen.
Toewijding vereist een getrainde waarneming: zie ik jou en is hetgeen wat ik nu voor je doe, ook door jou gewenst? Zonder dat heerst er alleen maar tirannie.
