Hoogbegaafdheid voorbij clichés

Ondanks alle mooie aspecten van hoogbegaafdheid, lopen veel hoogbegaafden vroeg of laat vast. Dit ligt onder meer aan de tot clichés beperkte maatschappelijke beeldvorming, waardoor herkenning en passende ondersteuning vaak ontbreken. Dit leidt tot grote problemen: van schooluitval en mentale gezondheidsklachten tot economisch talentverlies.

Er zijn tientallen boeken over hoogbegaafdheid en er is jarenlang en wereldwijd wetenschappelijk onderzoek beschikbaar. Maar zelden horen we de ervaringen en visies van hoogbegaafden zelf, tot nu. In het boek ‘Een leven lang hoogbegaafd’ vertellen 27 hoogbegaafden openhartig over hun leven als hoogbegaafde. Niet het stereotype beeld van moeiteloos succes overheerst, maar eerder een diepgeworteld gevoel van anders-zijn, dat kan leiden tot eenzaamheid en twijfel.

Hoogbegaafdheid begint al voor de geboorte, die potentie is er direct. Maar of iemand daadwerkelijk zijn hoogbegaafde kwaliteiten ontwikkelt, hangt sterk af van de omgeving. In een stimulerende, passende omgeving kan hoogbegaafd gedrag floreren. Maar wanneer hoogbegaafden niet worden herkend of begrepen, krijgen zij onvoldoende ruimte om zich optimaal te ontwikkelen. Dit kan ertoe leiden dat hun hoogbegaafde kenmerken steeds meer naar de achtergrond verdwijnen.

Naast het gebrek aan herkenning, speelt ook onbegrip een grote rol. Hun drang naar snelheid wordt gezien als ongeduld, hun hoge lat wordt aangezien voor perfectionisme en onredelijk hoge eisen, hun sterke rechtvaardigheidsgevoel wordt vaak afgedaan als betweterig en hautain, en hun intense emotiebeleving wordt beschouwd als overdreven emotioneel en dramatisch.

Als gevolg van het niet begrepen voelen, passen hoogbegaafden zich aan. Dit kan ervoor zorgen dat ze de kerneigenschappen van wie ze zijn steeds meer loslaten en daarmee verliezen wie ze werkelijk zijn.

Het aanpassen heeft bovendien niet alleen invloed op hun identiteit, maar ook op hun gevoel van verbinding met anderen.

Slechts 2 tot 2,5 procent van de bevolking is hoogbegaafd. Dat maakt het vinden van peers niet eenvoudig. Zeker als iemand zich niet bewust is van zijn hoogbegaafdheid, kan het lastig zijn om aansluiting te vinden in een omgeving die niet aansluit bij de eigen manier van denken.

In vriendschappen met peers staat herkenning en acceptatie centraal, wat bijdraagt aan een positief zelfbeeld en het gevoel erbij te horen. Uit onderzoek is gebleken dat hoogbegaafde kinderen niet minder sociaal vaardig zijn dan hun niet-hoogbegaafde leeftijdgenoten. Wel blijkt dat veel hoogbegaafden diepe, betekenisvolle vriendschappen waarderen boven een breed sociaal netwerk. Dit geldt ook voor volwassenen: velen hebben een beperkt aantal, maar hechte vriendschappen, vaak met andere hoogbegaafden.

Hoogbegaafden geven aan dat hoogbegaafdheid geen voorwaarde is om een vriendschap aan te gaan, al worden vriendschappen met andere hoogbegaafden vaak als ‘dieper’ en ‘meer verbonden’ ervaren.

Hoogbegaafden denken vaak diep na over ethische vraagstukken. De combinatie van hun eigenschappen, de gevoeligheid, het snelle denken, het rechtvaardigheidsgevoel, maakt dat zij zich hard willen maken voor maatschappelijke kwesties. Zo houdt Mark (48 jaar) zich al jarenlang bezig met zijn strijd tegen de misstanden rondom de aardbevingen in Groningen. Hij is hiermee uitgebreid in het nieuws geweest en zijn stevige vermoeden van fraude heeft zelfs Kamervragen opgeleverd. Hij zet zijn snelle denkvermogen in om de onderste steen boven te krijgen.

Dit soort betrokkenheid illustreert hoe hoogbegaafden hun capaciteiten inzetten om bij te dragen aan een rechtvaardigere samenleving. Tegelijkertijd kan hun intensiteit en toewijding ervoor zorgen dat ze zich een buitenstaander voelen.

Naast de persoonlijke uitdagingen die hoogbegaafden ervaren, speelt ook de bredere maatschappelijke context een rol. Hoogbegaafdheid wordt nog te vaak gereduceerd tot IQ-scores en academische prestaties. Dit kan leiden tot eenzijdige verwachtingen, vooral binnen onderwijs en werk. Hoogbegaafde kinderen worden bijvoorbeeld vaak geacht de stof niet alleen snel te begrijpen, maar ook zelfstandig door te werken en hoge cijfers te halen. Blijven deze resultaten uit, dan wordt de toegang tot een plusklas ontzegt of wordt verrijkingsmateriaal geschrapt.

Het stigma rond hoogbegaafdheid zorgt ervoor dat veel mensen het onderwerp vermijden, uit angst voor negatieve reacties of jaloezie. Soms negeren ze hun eigen hoogbegaafdheid zelfs volledig. Dit kan leiden tot innerlijke conflicten en gemiste kansen op gebied van scholing en carrière.

Hoogbegaafde vrouwen worden nog altijd minder snel herkend dan hoogbegaafde mannen. Uit onderzoek van Scaliq (2024) blijkt dat slechts 38 procent van de hoogbegaafde meisjes wordt herkend, terwijl dit percentage bij jongens op 56 procent ligt. Dit verschil is een gevolg van maatschappelijke en onderwijskundige verwachtingen: hoogbegaafdheid wordt nog te vaak geassocieerd met eigenschappen als assertiviteit, een kritische houding en talent voor exacte vakken. Eigenschappen die in onze cultuur eerder aan jongens worden toegeschreven dan aan meisjes. Veel hoogbegaafde vrouwen conformeren zich al op jonge leeftijd aan de groep. Ze leren te observeren wat sociaal wenselijk is en onderdrukken hun intellectuele capaciteiten om erbij te horen. Dit patroon is diepgeworteld in de bredere geschiedenis van vrouwen in intellectuele domeinen. Vrouwen hebben zich door de eeuwen heen voortdurend moeten bewijzen in een wereld die hun intellect onderwaardeerde of zelfs wantrouwde. Waar hoogbegaafde jongens worden gestimuleerd om hun potentieel te benutten, wordt van meisjes vaker verwacht dat ze bescheiden blijven en dienstbaar zijn.

Deze neiging tot aanpassing betekent dat veel hoogbegaafde vrouwen pas laat in hun leven ontdekken dat ze hoogbegaafd zijn. Historisch gezien hebben vrouwen vaak intellectuele ruimte moeten veroveren, en dit patroon zet zich subtiel voort: veel hoogbegaafde vrouwen kiezen voor zorgende beroepen, onderdrukken hun eigen ambities of twijfelen aan hun intellectuele capaciteiten.

Ook in de academische en professionele wereld blijven deze patronen bestaan. Hoogbegaafdheid wordt vaak gelinkt aan domeinen waar mannen oververtegenwoordigd zijn, zoals wiskunde, techniek en natuurwetenschappen. Meisjes en vrouwen worden hier minder in gestimuleerd, of zelfs actief ontmoedigd.

Het feit dat zoveel hoogbegaafde vrouwen pas op latere leeftijd ontdekken wie ze werkelijk zijn, laat zien hoe diep maatschappelijke verwachtingen ingrijpen op identiteitsvorming. In lijn met feministische inzichten is het essentieel om intellectuele talenten van vrouwen niet alleen te herkennen, maar ook actief te waarderen en te ondersteunen.

Hoogbegaafdheid wordt dus in veel gevallen niet gezien, maar voor mensen met een migratieachtergrond is de kans op herkenning als hoogbegaafde nóg kleiner. Uit onderzoek blijkt dat kinderen met een migratieachtergrond minder snel worden getest op hoogbegaafdheid, en vaker verkeerde diagnoses krijgen, zoals ADHD of gedragsstoornissen. Bovendien ontvangen zij vaker een lager schooladvies dan hun capaciteiten rechtvaardigen. Dit weerspiegelt een bredere trend binnen het Nederlandse onderwijssysteem, waar structurele vooroordelen ervoor zorgen dat kinderen met een niet-Westerse achtergrond minder toegang krijgen tot passende onderwijsvoorzieningen. Deze uitdagingen raken aan het bredere maatschappelijke debat over kansenongelijkheid en inclusie.

Om dit te doorbreken, is een bredere bewustwording en aanpassing van onderwijs- en zorgsystemen noodzakelijk. Professionals in het onderwijs en de zorg moeten zich bewust worden van culturele verschillen in de uiting en perceptie van hoogbegaafdheid, en bestaande aannames kritisch bevragen.

De eigenschappen die in de Westerse cultuur vaak worden geassocieerd met hoogbegaafdheid, zoals assertiviteit, initiatief nemen en veel vragen stellen, worden niet in alle culturen als positief beschouwd. In sommige andere culturen worden juist bescheidenheid en dienstbaarheid meer gewaardeerd. Deze culturele verschillen beïnvloeden niet alleen hoe mensen zich uiten, maar ook of en hoe hoogbegaafdheid wordt herkend en gewaardeerd. Voor mensen met een migratieachtergrond kan dit een extra laag van uitdaging betekenen.

De uitdagingen rondom de herkenning van hoogbegaafdheid bij mensen met een migratieachtergrond laten zien hoe diep maatschappelijke aannames en structuren verweven zijn met de manier waarop talent wordt gezien en gewaardeerd. Dit onderstreept de bredere noodzaak om hoogbegaafdheid niet alleen te erkennen, maar ook actief te ondersteunen en te faciliteren binnen alle lagen van de samenleving.

Hoogbegaafdheid is prachtig en kan, mits goed begrepen en ondersteund, leiden tot een rijk leven, diepgaande inzichten, innovatie en maatschappelijke vooruitgang. Het gebrek aan begrip en kennis in onze huidige maatschappij zorgt niet alleen voor persoonlijke problemen bij hoogbegaafden, maar ook voor een verlies aan potentieel binnen onze samenleving.

Om dit te veranderen, is een bredere bewustwording noodzakelijk. Onderwijs- en zorgprofessionals verdienen betere scholing op het gebied van het herkennen van hoogbegaafdheid en het begeleiden van hoogbegaafden. Wanneer we ons niet langer blindstaren op stereotypes en beperkingen, kunnen werkgevers en maatschappelijke instellingen de ruimte creëren voor diversiteit in denken en werken, zodat hoogbegaafden zich niet hoeven aan te passen ten koste van zichzelf.

Het is tijd voor een samenleving waarin hoogbegaafdheid niet alleen wordt herkend, maar ook wordt gewaardeerd en gefaciliteerd. Hoogbegaafden moeten, net als ieder mens, de ruimte krijgen om zichzelf te zijn.