In Bijbelse verhalen gaat hij op zoek naar wijze woorden en daarmee maakt hij het zichzelf niet gemakkelijk. De bijbelse visie op ziekte staat namelijk haaks op onze hedendaagse blik. Ziekte als straf van God en genezing onder de voorwaarde ‘niet meer te zondigen’, zijn zaken waar Verheij niks mee kan aanvangen en waar hij in een grote bocht omheen gaat. Daarbij maakt hij dankbaar gebruik van de opgetekende ervaringen van vele ervaringsdeskundigen, die over hun leven met fysieke of geestelijke kwalen vertellen.
Maar ook deze verhalen zijn soms moeilijk te verteren voor Verheij. Als er te lyrisch wordt gesproken over ziekte (als genade, ommekeer, leerschool) benadrukt hij dat ziekte geen deel uit maakt van het oorspronkelijke kosmische plan van God met de wereld. Een idee dat hij bekrachtigd ziet in het feit dat de bijbel eindigt met een visioen van een hersteld paradijs.
In Verheij’s ogen is ziekte iets wat fundamenteel verkeerd is en door die stellingname maakt hij een werkelijk open onderzoek naar de zin van ziekte onmogelijk en voel ik me – als gehandicapte vrouw met een erfelijk progressieve spierziekte – buiten de boot gezet. In Gods paradijs crossen volgens Verheij geen rolstoelen rond. Dat doet me denken aan een verhaaltje dat disability activist en theologe Jacqueline Kool aanhaalt in haar boek Goed Bedoeld. Daarin zegt een dominee tegen een doof kind: ‘in Gods nieuwe wereld zul jij ook kunnen horen.’ Waarop dat kind zegt: ‘Nee, in Gods nieuwe wereld spreekt God gebarentaal.’
Verheij’s radicale standpunt dat ziekte geen onderdeel uitmaakt van Gods plan, is des te opmerkelijker, omdat hij in dit boek juist krampachtig probeert om uit de valkuilen van té technisch en té magisch (romantisch) denken over ziekte te blijven. Hij moedigt aan een taal te kiezen die niet met oordelen en betekenis beladen is, maar tuimelt regelmatig zelf in de val die hij zo zorgvuldig probeert te vermijden. Bijvoorbeeld door chronische ziekten één op één te laten samenvallen met woorden als ‘lijden’, en door zinnen te gebruiken als ‘permanent leven in lijdenstijd’, of leven ‘buiten de tijd’, ontneemt hij ziekte haar veelzijdige karakter en duwt haar in een te krap hokje. Juist mensen met een chronische ziekte ervaren hun leven na verloop van tijd gewoon als hun leven, met alle blessings en curses die daarbij horen, zei de gehandicapte theologe Nancy Eiesland ooit treffend. Dat kan ik volmondig beamen.
Verheij’s aanvliegroute – een onderzoek naar plaats, tijd, taal, charme, eenzaamheid en genezing van ziekte – is veelkleurig en zijn schrijfstijl is vlot en prettig. Voor de lezer die weinig van het onderwerp weet, zal het veel waardevolle nieuwe inzichten opleveren. Voor de meer gepokte en gemazelde lezer zijn de veelvuldig aangehaalde Susan Sontag en Thomas Mann wel erg uitgekauwd. Als Verheij zich had gewaagd aan meer recente literatuur vanuit kritisch patiënten- of handicap-perspectief, had dat zijn zoektocht spannender gemaakt.
Verheij’s boek is een oprechte poging zich te verbinden met de wereld van de zieke mens, en om de kloof tussen gezonden en zieken te dichten. Helaas slaagt hij daar slecht in. Dat heeft alles te maken met zijn uitgangspunt: de vraag naar de zin van ziekte. Met deze vraag creëert Verheij zelf de kloof die hij vervolgens een boek lang probeert dicht te gooien. Maar ziekte ís. Net als gezondheid. De keizer-filosoof Augustinus noemde ze adiaphora. De onverschillige dingen. Zij zijn goed noch slecht. In het Duits noemt men dat zo mooi Mitteldingen. En zoals “ieder mens op de vraag naar de zin van leven met zijn eigen levensloop antwoordt,” (György Konrád) is dat met ziekte niet anders. Ziekte is geen aparte toestand met een aparte vraag naar zin. Wij bevinden ons niet aan de andere kant van de kloof. Er is geen kloof.
De zin van ziekte. Op zoek naar wijze woorden in Bijbel en literatuur. Alain Verheij. Atlas Contact, maart 2024.
