Innerlijk kompas belangrijker dan ooit

In mijn kindertijd had ik daar geen last van. We lazen thuis Trouw en die krant vertelde geen sprookjes. Ons lijfblad was ontstaan als verzetskrant in de Tweede Wereldoorlog – nou dan! En als Frits Thors ’s avonds om acht uur het NOS-journaal presenteerde dan wist je gewoon dat het wáár was. Maar de wereld is sindsdien ingrijpend veranderd en ook aan de betrouwbaarheid van gevestigde instituten als Trouw en de NOS wordt niet alleen hartgrondig getwijfeld. Ze worden zelfs beschuldigd van het willens en wetens verspreiden van onjuiste en misleidende informatie.

Aan de basis van een gevoel van onzekerheid en desoriëntatie ligt ook het wegvallen van levensbeschouwelijke kaders die zin en betekenis gaven. Het is in meerdere opzichten goed dat er aan de macht van kerken over het persoonlijk en maatschappelijk leven goeddeels een einde is gekomen, maar de vraag is wel of er nog wel een gezamenlijk verhaal is. ‘We threw it all away,’ zei rockstar Bruce Springsteen ooit, ‘but we didn’t replace it with anything else.’ Het is deze existentiële leegte die een vruchtbare voedingsbodem vormt voor tal van als waarheid verkondigde meningen en extreme theorieën.

Aan het citaat van Springsteen valt echter ook hoop te ontlenen. Want het overboord gooien van oude zekerheden is nu eenmaal eigen aan opgroeiende pubers. En de puberteit is als het goed is een fáse in een mensenleven – niet het einde. Zo zou de fase van verwarring en spanningen waarin we nu terecht zijn gekomen, een min of meer noodzakelijk fase kunnen zijn op weg naar volwassenheid.

Vroeger kon de kerk als een bedaagde ouder gehoorzaamheid eisen van haar kinderen, zo nodig door streng te straffen. Maar wie volwassen wil zijn, kan niet slaafs blijven volgen en moet zich wel losmaken van het ouderlijk gezag om op eigen benen te kunnen gaan. En waar wijze ouders dit proces stimuleren, daar frustreren en blokkeren bange en onverstandige ouders dit proces zoveel mogelijk. Het is veelzeggend dat Poetin Rusland graag presenteert als de hoeder van het ware christendom terwijl hij absolute gehoorzaamheid eist van zijn onderdanen in een systeem dat met reden feodaal genoemd kan worden.

Als individu sta je in de samenleving eigenlijk altijd voor de keuze je te conformeren of je eígen pad te volgen. Maar werkelijk een eígen leven leiden, mag dan wel aantrekkelijk lijken, het is misschien wel het moeilijkste dat er is. Het is dan ook niet verwonderlijk dat wanneer je je dapper ontworsteld hebt aan achterhaalde overtuigingen en conventies je je toch eenzaam en koud gaat voelen en je de warmte en de veiligheid gaat zoeken van een nieuwe overtuiging. Vandaar dat mensen die uit zijn op macht graag angst en chaos aanwakkeren met verdachtmakingen, ongegronde aantijgingen en als waarheid verkondigde leugens.

Het probleem van authentieke volwassenheid is dat je op geen enkele autoriteit terug kunt vallen, maar altijd en ten laatste toe aangewezen bent op wat je diep van binnen wáár weet. En precies op dit punt heeft de kerk eeuwenlang velen geen goed gedaan door stelselmatig gelovigen op te roepen een Autoriteit buiten, bóven zichzelf te gehoorzamen. Het is het slecht ontwikkelde vermogen tot innerlijke vrijheid en waarachtige zelfstandigheid, dat niet alleen de kerken nu opbreekt, maar ook de polarisatie in schijnzekerheden en vermeende waarheden mogelijk maakt.

Ik geloof dat het van groot belang is in te zetten op het persoonlijke kompas. Want diep van binnen wéét een mens, of kán een mens weten wat wáár en van waarde is. Of het goed is wat ze doet en of het goed is wat van haar gevraagd of geëist wordt. En alleen diep van binnen kan de kracht gevonden worden om overeind te blijven als leugens en aantijgingen een mens omver dreigen te blazen.