Is de eindtijd nabij? Klimaatcrisis vraagt om hoop en actie

“Is de eindtijd nabij? Mijn Ghanese vriendin gelooft hier, vanwege de stormen en andere rampen, heilig in. En met haar velen die de Bijbelse verhalen letterlijk nemen. Het lijkt haast alsof deze apocalyptische taferelen met modderstromen en nauwelijks te temmen branden ons, net als de profeten, toeroepen: ‘Keer om voordat het echt te laat is!’

Plotseling lijkt niets meer op wat het was. Verdraagzaamheid is ver te zoeken, het democratisch stelsel vertoont scheuren, armoede en ongelijkheid groeien en het vertrouwen in elkaar en in het oplossend vermogen van de politiek daalt tot een dieptepunt. En tot overmaat van ramp smelt het ijs op Antarctica veel sneller dan door de wetenschap voorspeld.

Het is niet zo gek dat met name de jongere generaties diep worden getroffen door deze elkaar versterkende crises, deze ‘policrisis’ – hoe ernstig de feiten ook zijn, we vinden er altijd wel weer een fraaie naam voor. Laten we even luisteren naar een fragment uit een lied van een jonge Nederlandse singer-songwriter. De tekst is te vinden in het liturgieboekje:

De zangeres van dit lied ‘Groter dan ik’ heet Froukje. Ik ga er niet vanuit dat iedereen deze jonge Nederlandse singer-songwriter, Froukje Veenstra, kent. Eerlijk gezegd kende ik haar tot voor kort ook niet. Samen met een aantal jonge collega’s en studenten zet ik een onderwijsproject op met als thema ‘Life Worth Living’ (Het leven is de moeite waard). Tijdens de voorbereidingen ervan kwam haar naam langs. Froukje werd op twintigjarige leeftijd vanuit het niets een ster met deze protestsong over de klimaatcrisis. Ze is inmiddels een bekendheid die optreedt op alle grote Nederlandse popfestivals. Dit jaar mocht ze zelfs invallen op het muziekfestival Lowlands in Biddinghuizen.

In dit lied brengt Froukje indringend het levensgevoel over van jonge mensen tussen de 18 en 25 jaar: de wanhoop over de staat van het klimaat, het verlies van toekomstdromen en de eenzame zoektocht naar de zin in en van je leven.

De huidige wereldwijde crisissituaties leggen een zware last op de schouders van deze jonge generatie. Volgens een onderzoek van het Trimbos Instituut uit 2021 ondervond maar liefst 51 procent van de studenten psychologische klachten, zoals eenzaamheid, prestatiedruk, stress, angst en slaapproblemen. Hoewel het percentage na de Coronapandemie is afgenomen, blijft het aantal jongeren dat worstelt met mentale problemen alarmerend hoog. Het is binnen deze context dat we dit onderwijsproject hebben opgestart. Ons doel is om studenten te ondersteunen bij het vinden van antwoorden op de grote vragen die deze tijd met zich meebrengt.

Froukje verwoordt hier niet alleen het verlangen van de jonge generaties, maar ook dat van mij, van de oudere generatie. We beseffen denk ik allemaal dat we op een kruispunt in de menselijke geschiedenis staan. Termen zoals transformatie en systeemverandering komen regelmatig ter sprake. Er is dringende behoefte aan een persoonlijk, cultureel en spiritueel verhaal dat ons leidt vanuit de chaos naar iets nieuws. Paus Franciscus beschreef onze huidige situatie met de woorden: ‘We leven niet in een tijdperk van verandering, maar we beleven de verandering van een tijdperk.’

Ik denk dat Karen Armstrong met haar boek ‘De heilige natuur’ een waardevolle bijdrage kan leveren aan dat verhaal, waar Froukje om vraagt. Net als in haar eerdere werken zoekt Armstrong ook in dit boek binnen de verschillende wijsheid tradities naar inzichten en mogelijke antwoorden op eigentijdse vraagstukken. In dit boek richt ze zich specifiek op het herstellen van onze verstoorde relatie met elkaar en onze natuurlijke omgeving. Ze stelt vragen over de oorsprong van de minachting voor de natuur en onderzoekt hoe we ongeremd medeschepselen, water, aarde, dieren en planten hebben kunnen uitbuiten? In overeenstemming met ecofeministen uit de jaren 1970, benadrukt Armstrong de schadelijke gevolgen van het Westerse hiërarchisch-dualistische wereldbeeld. Hierin zijn God en natuur van elkaar gescheiden, en wordt God afgeschilderd als een eenzame patriarch die heerst over de wereld. De mens wordt gezien als Zijn evenbeeld en kroon van Zijn schepping, aangewezen als rentmeester om de aarde te beheren. Dit resulteerde in een toenemende focus op de mens als de maat van alle dingen, terwijl de intrinsieke waarde en heiligheid van de natuur en van alle levende wezen die daarmee verbonden zijn, verloren ging.

In het oude Chinese wereldbeeld zagen we echter een ander perspectief, zoals we hoorden in de tekst aan het begin van deze dienst. Daar verbindt qi – de energie die alle leven op onze planeet doordringt – planten, dieren, mensen en goden met elkaar en bevordert hun bloei. Hierdoor krijgt de Gulden Regel, die voorschrijft dat je anderen moet behandelen zoals je zelf behandeld wilt worden, niet alleen betrekking op de medemens, maar ook op de ‘tienduizend dingen’ van het bestaan, de wanwu – rotsen, bergen, rivieren, planten, dieren, mensen – en de schoonheid ervan.

De onderlinge verbondenheid van qi en de wanwu deed me denken aan een verhaal uit de Indische mythologie over het ‘web van Indra’. Volgens de legende spande Indra, een godheid, een oneindig web door tijd en ruimte. Op elk kruispunt van het web plaatste Indra een schitterende edelsteen. Zo bevat het web ontelbare edelstenen, die allemaal in elkaar weerspiegelen en met elkaar verbonden zijn.

De huidige crises waarin we verkeren maken pijnlijk duidelijk hoezeer we de oude spirituele wijsheid zijn vergeten, namelijk dat alles met alles verbonden en van elkaar afhankelijk is. De wetenschap ontdekt opnieuw wat onze voorouders al wisten: ons ecosysteem is ingenieus verweven, als een groot netwerk met lijnen. Een rizomatisch stelsel van verbindingen ligt onder onze voeten in de aarde verborgen, lijnen van wortels die kruisen en weer uit elkaar gaan op zoek naar nieuwe verbindingen voor wederzijdse voeding en bloei. In het voorjaar zag ik de film ‘onder het maaiveld’, waarin het leven in de bodem wordt getoond. Het was een openbaring, een lofzang op de natuur en haar regeneratieve kracht. De schoonheid van de schepping.

Karen Armstrong spoort ons in haar boek aan om de verhalen en spirituele inzichten uit de diverse wijsheidstradities, de literatuur, poëzie en ook wetenschappelijke kennis te verbinden tot een nieuw verhaal. Het leert ons dat ons geluk als mens pas volledig is wanneer ‘alle wezens gelukkig zijn’, zoals de Boeddha zegt. Het verhaal voor het nieuwe tijdperk vraagt om open oren en ogen, en om de bereidheid opnieuw te worden geboren met bijbehorende barensweeën.

Op maandag 28 augustus is het precies zestig jaar geleden dat Martin Luther King zijn beroemde rede ‘I have a dream’ hield, waarin hij pleitte voor vrijheid en gelijkheid voor alle mensen, ongeacht hun huidskleur. Hij besefte dat systemische verandering een lange adem nodig heeft. Om vol te houden in de strijd tegen racisme benadrukte hij herhaaldelijk het belang van muziek, met name de gospelsongs, de spirituals en de blues. Deze liederen gaven moed in tijden van twijfel en boden een voorproefje van het in de Bijbel beloofde land van gerechtigheid en vrede. Eén van Kings lessen luidt: ‘Zing en wees niet bang’. Dat is een les die ook in tijden van klimaatcrisis behulpzaam kan zijn.

Het verhaal van King en van de vele anderen die zich toen en nu inzetten voor ‘het goede leven voor allen en alles’ gaat door …  het proces is in volle gang… Dus, schrijf een nieuw lied, Froukje, over ‘denken en durven en doen’.”