Is een vluchteling een migrant?

In de grote envelop zat een aantal slechte kopieën van officiële papieren. Bekende namen erop. Geen echt genealogisch verantwoorde stamboom, dat was een te groot woord voor dit kleine familieonderzoek dat ik deed. En toch, dit was het bewijs dat heel lang geleden, in 1887 een man met de naam Elias Kaufmann, afkomstig uit Ujazd (Noord-Silezië, nu Polen) naar Hamburg getrokken was. Een man, een vrouw en twee kinderen.

Zijn beroep staat genoteerd als Schneider (kleermaker). De papieren bevatten ook de toestemming om zich als zodanig beroepsmatig in Hamburg te vestigen. Die verklaring was noodzakelijk want het waren Joden die zich in die tijd alleen met toestemming van de plaatselijke overheid ergens mochten vestigen. We weten het niet, maar misschien moesten ze vertrekken uit een plek waar hen het leven zuur of onmogelijk gemaakt werd.

Daar begint een familielijn met de genoemde Joodse migrant, die met zijn vrouw naar Hamburg ging of vluchtte. Zij hadden twee zonen: Herman en Max, die een Joodse opvoeding kregen. Herman, ook Schneider, trouwde in 1896 met de Hamburgse Antje Burmeister die luthers opgevoed was. Ze kregen negen kinderen, waarvan er zeven volwassen werden. Deze vrouw ging in 1936 met twee van de vijf dochters weg uit Nazi-Duitsland naar Nederland, omdat zij tegen het bewind en de maatregelen van Hitler was. Dat gaf haar tijdens de oorlogsjaren als Duitse in het kleine dorp Voorschoten een vreemde positie. Na de oorlog werd een onderzoek naar haar uitgevoerd. De verklaring van goed gedrag is er nog.

Een zoon van haar vluchtte in 1939 met de laatste boot met Joodse musici naar Zuid-Amerika. Daar moest hij later minstens tweemaal een land uitvluchten vanwege revoluties die daar uitbraken en elders zijn bedrijf weer opnieuw opbouwen. De twee oudere dochters uit het gezin van Antje en Hermann die ten gevolge van het werk van hun Nederlandse mannen (arbeidsmigranten?) ver voor de oorlog in Nederlands-Indië waren gaan wonen, kwamen tijdens de Tweede Wereldoorlog in een jappenkamp terecht. Na de oorlog moesten zij vanwege de onafhankelijkheidsstrijd die daar uitbrak weg uit Indonesië. Als berooide expats keerden ze in Nederland terug waar zij werk moesten zoeken en hun leven opnieuw opbouwen.

In dit gezin van Antje en bij vele andere families was het gewoon om vanwege werk in den vreemde te gaan. En daar ontstonden soms situaties die hen van migrant tot vluchteling maakten. Of je was een vreemde, net als de jongste dochter Edith uit het gezin van Hermann en Antje. Zij trouwde kort na de oorlog met een katholieke man die in een voorgaand deel van zijn leven als missionaris van het Heilig Hart op Java werkte. Deze man was later in Nederland als ex-priester steeds de buitenstaander, die zijn verleden liever geheim hield. En zijn Duitse lutherse vrouw was in zijn katholieke familie aanvankelijk weer een vreemdeling.

Hier ben ik nu het resultaat van, voortgekomen uit deze ‘migranten en vluchtelingen’. Zou het ergens aankomen en weer vertrekken, op drift raken en het zich voor korte tijd ergens vestigen vroeger normaler geweest zijn en op veel minder weerstand gestuit zijn? Omdat er zoveel onzekerheid was en mensen voortdurend op zoek waren naar meer bestaanszekerheid of een veiliger plek om te leven?

Ik vraag mij aldoor af op welk moment deze ‘migranten of vluchtelingen’ zoals in mijn familie, die overal vandaan kwamen en naartoe gingen, ineens als onbetrouwbare vreemdelingen en gelukzoekers benoemd zouden worden. Zocht niet ieder een beetje vrijheid, werk en levensgeluk? Wie is in deze familiegeschiedenis nu de vreemdeling, de (arbeids)migrant of de vluchteling?

Er is een belangrijk verschil tussen een migrant en een vluchteling, zo betoogt Laurens ten Kate in zijn interessante nieuwe boek Wereldtijd. Migreren vond zolang de mens bestaat plaats, over de hele wereld en om allerlei redenen. Het aantal migranten zou nu enorm zijn, zo klinkt het in de politiek. Dit noemt hij de eerste migratieleugen, want het migratieniveau is wereldwijd nog steeds maar zo’n 3 procent. En hier vallen allerlei soorten migranten onder: expats, internationale studenten, arbeidsmigranten (het grootste deel) en mensen die migreren vanwege onleefbare situaties in hun eigen land (vluchtelingen).

Wel is er vanwege oorlogen en klimaatverandering een groter probleem ontstaan rond de (echte) vluchtelingen en onze houding daar tegenover. Juist zij liggen vaak onder vuur in het debat. Als ze uiteindelijk geen werk vinden zijn het uitvreters, als ze wel werken nemen ze de arbeidsplaatsen in van de (echte) Nederlanders, zo vindt men in een te gemakkelijke conclusie. Dat laatste noemt Ten Kate de tweede migratieleugen. Immers het tekort op de arbeidsmarkt is zodanig dat het werk van migranten en voormalig vluchtelingen onmisbaar is geworden, maar de erkenning daarvan en hun acceptatie is afhankelijk van het anti-migratiesentiment, dat rechtstreeks met de onderbuik van Nederland communiceert, geholpen door sommige politici.

De enige oplossing, zo luidt Ten Kates pleidooi, is dat wij opnieuw ons idee van de vluchteling moeten gaan onderzoeken. Deze heeft een ander lot dan een migrant. ‘Een vluchteling is een product van de opschorting en vernietiging van rechten. De vluchteling een migrant te noemen verdonkeremaant zijn trieste lot.’

Maar waarom jaagt juist de vluchteling de mensen in Europa nu zoveel angst aan? Komt dat door het aantal, door de wijze waarop men hen verdacht maakt? Of is deze vluchteling te zeer een vreemde, een persoon die ons ook nog een vraag stelt: om hulp, om gezien te worden. Hij of zij is anders, gelooft vaak anders, is anders gekleed, spreekt een andere taal en heeft andere gewoontes. En toch is daar diens dringende vraag over het vreemde heen. Maar wie durft te antwoorden door buiten zijn eigen comfortzone te treden, door als het ware zelf ‘in den vreemde’ te gaan, zelf even vreemdeling te worden, ontdekt misschien de rijkdom van die nieuwe ontmoeting.