Kennis is geen neutrale waarheid, maar een product van macht

Met een beetje te veel optimisme was ik begonnen aan De archeologie van het weten, de Nederlandse vertaling van Michel Foucaults bekende klassieker l’Archéologie du Sauvoir uit 1969. Het is geen makkelijk boek. Foucault zet in dit methodologische werk uiteen hoe hij de ‘archeologie’ als wetenschappelijke methode toepaste in zijn eerdere boeken Histoire de la folie (Geschiedenis van de waanzin) La naissance de la clinique (De geboorte van de kliniek) en Les mots et les choses (De woorden en de dingen).

Foucault is een van de belangrijkste filosofen van het postmodernisme, de stroming in de wijsbegeerte die afrekent met concepten als waarheid en vooruitgang. Kennis ontstaat niet door ideeën van grote denkers, maar door de onderliggende structuren van taal, macht en instituties. Foucault kijkt niet naar wat filosofen of wetenschappers denken, maar naar hoe ze kunnen denken — welke woorden ze mogen gebruiken, welke vragen ze mogen stellen, en welke ideeën als ‘waar’ gelden. Foucault zegt: kennis is geen neutrale waarheid die zich langzaam ontvouwt, maar een product van historische omstandigheden, machtsverhoudingen en sociale regels.

Archeologie is bij Foucault niet voor Indiana Jones spelen, maar discoursen opgraven: systemen van uitspraken die bepalen wat als kennis geldt. Hij onderzoekt hoe bepaalde uitspraken mogelijk worden in een bepaalde tijd en waarom andere onmogelijk zijn. Waarom werd er in de negentiende eeuw bij veel vrouwen ‘hysterie’ gediagnosticeerd en problematiseerde men genderrollen niet? Dat had natuurlijk alles te maken met de machtsverhoudingen van die tijd. En wie het discours beheerst heeft ook een bepaalde vorm van macht. Denk aan hoe psychiatrie, rechtspraak of onderwijs mensen categoriseert en controleert.

In l’Archéologie du Sauvoir bespreekt Foucault enkele moeilijke, maar belangrijke concepten. Bijvoorbeeld discursieve formaties, groepen uitspraken die samen een bepaald kennisveld vormen, bijvoorbeeld geneeskunde of natuurkunde. Een ander belangrijk begrip is énoncé, de notie dat een ‘uitspraak’ pas betekenis krijgt binnen een bepaald systeem van regels. Verder is daar het begrip discontinuïteit. Foucault gelooft, zoals gezegd, niet in de opvatting van ideeëngeschiedenis als vooruitgang en kijkt juist naar breuken en transformaties in hoe we denken.

Foucaults ideeën hebben grote invloed gehad op de geesteswetenschappen. Denk aan Edward Saïd, die zijn beroemde magnum opus Orientalism (1978) beweerde dat de bestudering van het Midden-Oosten door westerse wetenschappers alles met macht te maken had, met als doel de oriënt als exotisch en barbaars voor te stellen en de oriënt te onderwerpen. Of denk aan Judith Butler, de belangrijkste feministische denker op dit moment, die het denken in categorieën ‘man’ en ‘vrouw’ problematiseert.

Helaas is L’Archéologie du savoir geen boek dat je leest voor concrete voorbeelden of historische casussen. Het is een methodologisch manifest, een soort filosofische gereedschapskist waarin Foucault uitlegt hoe hij denkt dat we kennis moeten analyseren, zonder dat hij meteen laat zien wat dat oplevert in de praktijk. Vandaar dat ik moeite had om het boek te lezen, ondanks het feit dat Foucault zijn begrippen helder uitlegt en niet in duistere, pedante terminologie vervalt zoals Martin Heidegger, de filosoof van de vervelende-tussen-streepjes-tussen-de-woorden.

Voor filosofiestudenten is de uitstekende vertaling van uitgeverij Boom zeker een must. De intellectuele leek kan dit boek, denk ik, beter op de plank laten liggen en kijken naar de dialogen van Plato, de aforismen van Friedrich Nietzsche of die boeken waarin Foucault concrete zaken bespreekt die reuze interessant zijn, zoals gekte, straf en natuurlijk seks.