Herbestemming van Kerken
Trouw besteedt deze zomer veel aandacht aan de herbestemming van (oude) kerken die niet meer door de lokale geloofsgemeenschappen onderhouden kunnen worden. Kerken hebben belang bij een betekenisvolle bestemming. De overheid ziet een belang in behoud van cultureel erfgoed. Minister Ingrid van Engelshoven heeft lokale overheden opdracht gegeven om hier beleid op te maken.
In de samenleving hechten burgers ook aan het in stand houden van veel van deze gebouwen. In Trouw konden we lezen over verschillende voorbeelden van herbestemming en verschillende auteurs deelden hun visie. Mooi vond ik de bijdragen die inzagen dat deze gebouwen een meerwaarde kunnen hebben voor heel de samenleving. In Friesland werden de gebouwen gezien als ziel van de samenleving in het dorp. Onder andere Jolanda Tuma pleitte daarom voor een gedeelde verantwoordelijkheid van kerken, overheid en samenleving bij het ontwikkelen van beleid op herbestemming van de gebouwen. Ik ondersteun Jolanda Tuma van harte met een pleidooi voor een Heilig Huis in ieder dorp, wijk of buurt. Dat is heilzaam voor de leefomgeving.
Welke betekenis geven wij aan kerken?
Ik daag elke partij uit om met andere ogen kijken naar deze kerkgebouwen. Dan zie je meer dan clubgebouwen van een religie of beschermwaardige overblijfselen uit een cultuur die voorbij is. Kerkgebouwen en andere religieuze gebouwen zijn meer dan dat. Zij staan in een lange cultuurhistorische traditie van religieuze plaatsen, die het hart vormden van de eraan verbonden mensengemeenschappen. Denk aan heilige bomen, bergen, rotsen, altaren en tempels. Deze plaatsen verbonden je tot een gemeenschap met de andere mensen rond deze heiligdommen. Het waren plaatsen die je verbonden met de geschiedenis van deze gemeenschappen, het goede en het kwade. Die geschiedenis werd er herdacht en gevierd en de centrale waarden werden er levend gehouden. Zij kleurden de identiteit van deze gemeenschappen. Het waren ook de plaatsen waar je uitzicht en vertrouwen zocht en vond voor de toekomst van jezelf en de gemeenschap. Deze heiligdommen hadden het vermogen je te verbinden met verleden, heden en toekomst van een gemeenschap. Deze plaatsen en de rituelen die er plaats vonden hielpen je om jezelf te verhouden tot een groter geheel. Het waren ook de plaatsen die je bescherming wilde bieden tegen kwaad en onrecht en die je de mogelijkheid boden om opnieuw te beginnen als de relatie met de gemeenschap geschaad was. De plaatsen waren belangrijke centra met het oog op het welzijn van heel de gemeenschap. Daarom waren het heilige plaatsen.
Kerkgebouwen vroeger en nu
Tot aan de renaissance hadden kerken in Europa ook deze betekenis. Na renaissance en Verlichting werden ze meer en meer gezien als ‘clubgebouwen’ van een religieuze stroming. Maar ook in die tijd hebben ze deze betekenissen gehad voor de gemeenschappen die erin samen kwamen en beoogden zij die betekenis te hebben voor iedereen in de buurt. Als je dit inziet zie je ook dat deze kerken een ongelooflijk belangrijke betekenis hadden voor de sociale cohesie van de omgeving. Plekken met een dergelijke betekenis zijn in mijn ogen ook in de hedendaagse samenleving van belang. Kerkgebouwen (en andere religieuze gebouwen) hebben het intrinsieke vermogen om die functie te vervullen voor dorpen en buurten. Ik zou verschillende partijen die nadenken over een kerkenvisie willen oproepen om prioriteit te geven aan het zoeken naar een herbestemming in lijn met deze traditie van heilige plaatsen.
Als je in die lijn aan herbestemming denkt, hoe zou dit er dan uit kunnen zien? Een paar voorbeelden en suggesties.
Heilige Huisjes
Heilige plaatsen zijn plaatsen waar het om het heilzaam samenleven van de hele gemeenschap gaat in verbondenheid met de geschiedenis van die gemeenschap. Dat overstijgt het welzijn van het individu of van een deel van de gemeenschap alleen. Daarom werd op heilige plaatsen het samenleven met allen gevierd en herdacht. Er werd heilzaam samenleven geleerd en onderwezen. Men zocht en vond er onderlinge hulp en zorg. Men zocht en vond er recht, bemiddeling, vergeving en verzoening als dat nodig was. Dat alles werd gedragen en kracht bij gezet door rituelen.
Als wij kerkgebouwen herbestemmen tot Heilige Huizen voor de omringende gemeenschap dan zouden ze ruimte kunnen bieden aan de volgende activiteiten.
De geschiedenis levend houden en opnieuw schrijven
Belangrijke momenten uit de geschiedenis en tradities van de buurt, het dorp en het land kun je hier vieren en herdenken. Denk feestelijke bijeenkomsten zoals op 5 mei of herdenkingsbijeenkomsten als op 4 mei. Denk ook aan tentoonstellingen, muziekoptredens of theatervoorstellingen.
Elk dorp en elke buurt heeft ook een eigen geschiedenis met momenten om te herdenken en te vieren. De laatste jaren wordt in Veenhuizen de voorstelling ‘Het Pauperparadijs’ opgevoerd. Een stukje nationale, maar ook regionale geschiedenis. Misschien een iets te groots voorbeeld, maar het geeft een denkrichting aan. Er zou meer dorps- en buurtgeschiedenis herdacht en gevierd mogen worden. Dat bevordert de sociale cohesie enorm.
Het is belangrijk om te bedenken dat gemeenschappen veranderen door bijvoorbeeld migratie. De komst van een AZC is een ingrijpende gebeurtenis. Die gebeurtenis zou samen herdacht en misschien zelfs gevierd kunnen worden.
Nieuwe inwoners brengen nieuwe geschiedenis en tradities in de gemeenschap. Kunnen die deel worden van de lokale identiteit en plek krijgen in het Heilige Huis van de buurt of van het dorp?
Burgerschap
De Nederlandse samenleving is gebaseerd op een aantal belangrijke wetten en onderliggende waarden die gelden voor heel Nederland. Die gelden ook in ieder dorp en in iedere buurt. Daarnaast ontstaan in iedere buurt en ieder dorp min of meer eigen omgangsvormen en gebruiken. Bovendien wordt de Nederlandse samenleving steeds complexer. Het is voor nieuwe Nederlanders maar ook voor veel geboren Nederlanders niet altijd gemakkelijk om daarin je weg te vinden. Voor heilzaam samenleven is het belangrijk om de wetten, waarden en omgangsvormen over te dragen, maar ook om ze te blijven bespreken met elkaar. Een Heilig Huis, waar iedereen zich onvoorwaardelijk deel van de gemeenschap mag weten en waar het om het welzijn van allen gaat, biedt een belangrijke vrijplaats om dit te doen. Dat kan door onderwijs in cursussen, door discussiegroepen en door informatieve bijeenkomsten.
Inzichten over heilzaam samenleven
In een globaliserende wereld maken wij kennis met allerlei inzichten over heilzaam leven en samenleven. Door immigratie komen onze samenleving binnen. Maar ook via zelfhulp cursussen als Mindfullness, Yoga, levenscoaching etc. en meer wetenschappelijke cursussen kunnen we kennis maken met deze inzichten. Ze worden ons als een keuzemenu aangeboden. Aangezien het hierin altijd gaat om het zoeken van goede (samen)leven is een Heilig Huis de ideale plaats om dit soort inzichten met elkaar te delen. Het maakt ook zichtbaar dat we samen op zoek zijn en dat verschillende inzichten elkaar kunnen aanvullen. Buurtbewoners en Dorpsbewoners met verschillende culturele achtergronden kunnen inzichten uit hun traditie delen met andere leden van de gemeenschap.
Zorg en hulp
Naast sociale voorzieningen blijft er vaak behoefte aan vormen van omzien naar elkaar. In onze geïndividualiseerde samenleving gebeurt dat niet altijd meer vanzelf. Gelukkig zijn er allerlei burgerinitiatieven om toch vormen van onderlinge zorg en hulp te stroomlijnen. Denk aan de voedselbank, allerlei maatjesprojecten, initiatieven om ’tijdelijk’ onderdak te regelen. Het Heilige Huis is een logische plek om dit soort initiatieven te concentreren en ze daardoor met el kaar te kunnen coördineren.
Herstelwerkzaamheden
Om allerlei redenen kunnen er verstoringen in de gemeenschap ontstaan. Burenruzies. Groepen die overlast veroorzaken. Zorgen over nieuwe bewoners met een andere culturele achtergrond, met een strafblad of andere redenen. Ondernemersplannen waartegen veel verzet komt. Een Heilig Huis kan de meest geschikte omgeving zijn om partijen met elkaar in gesprek te brengen al dan niet onder begeleiding van een mediator, buurtbemiddelaar, coach of geestelijke. De omgeving van het Heilig Huis zorgt voor een omging die alles plaatst in de context van het welzijn van heel de gemeenschap. Bovendien kunnen vormen van conflictbemiddeling zo nodig begeleid worden door voor de betrokkenen betekenisvolle rituelen.
Vluchtheuvel
Er kunnen zich situaties voordoen waarin mensen zich zozeer in hun bestaan bedreigd voelen dat zij een plek nodig hebben waar zij zich tijdelijk beschermd kunnen weten voor die bedreigingen. Denk aan mensen die met uitzetting bedreigd worden of mensen die vanwege bijvoorbeeld hun geaardheid of andere cultuur met ernstig pestgedrag te maken hebben in hun buurt. Dan kan een Heilig Huis, door heel de gemeenschap gerespecteerd soms tijdelijk een veilige plek bieden in afwachting van mogelijke oplossingen.
Bibliotheek en Boekwinkel en …
Gerelateerd aan alle bovengenoemde thema’s zou een bibliotheek heel goed passen in een Heilig Huis en misschien wel een boekwinkel. In een bioscoopruimte zouden films rond deze thema’s vertoond kunnen worden. Soms kan de kerkzaal met enige aanpassingen geschikt gemaakt worden.
Tips voor kerken, overheid en maatschappelijke organisaties
- Denk vanuit het welzijn van heel het dorp of heel de buurt en niet alleen vanuit je eigen agenda.
- Respecteer de betekenis van kerkgebouwen als heilig huis voor heel het dorp of heel de buurt.
- Deel het eigenaarschap en het beheer van je gebouw met heel het dorp of heel de buurt.
- Zoek samenwerking met religieuze gemeenschappen, lokale overheid en maatschappelijke organisaties.
- Denk samen met het dorp of de buurt na over betekenisvolle herbestemming van het gebouw in lijn van de functie als ‘heilige’ plaats.
- Neem als overheid een stuk financiële verantwoordelijkheid, want de herbestemming raakt aan het lokale welzijn.
- Maak gebruik van ervaringen elders en van deskundige adviseurs.
