Klimaatverandering vereist einde kapitalisme

In reactie op de klimatologische doemscenario’s schermen overheden en bedrijven met grote woorden en mooie beloftes, maar daadwerkelijk beleid en implementatie ervan blijft mijlenver achter. Steeds weer krijgen economische belangen de overhand. Dat is geen insteek die is voorbehouden aan de warrige, met uiterst rechts verbonden, groep van klimaatveranderingontkenners en roepers dat nationaal beleid teveel kost – voor producenten en consumenten – voor de gebrekkige mondiale impact. Het is de kern van het klimaatbeleid in het Globale Noorden, inclusief dat van Nederland.

Dit resulteert in vooruit schuiven, halfslachtige maatregelen, niet uitvoeren, terugtrekken of inperken van beleid. Stikstofbeleid stagneert, Shell zegt openlijk weer meer op olie- en gaswinning in te gaan zetten, het afbouwen van fossiele subsidies wordt bekritiseerd en op de lange baan geschoven en nieuwe gasboringen in de Waddenzee dreigen toegestaan te worden. Als winsten in de verdrukking komen gaan de goede bedoelingen al snel overboord en omgekeerd wordt klimaatbeleid vaak gepresenteerd als kans op het verdienen van nog meer geld.

In het Klimaatplan 2021-2030, dat de hoofdlijnen van het Nederlandse klimaatbeleid weergeeft, is dit duidelijk te zien. Daarin zijn het voorkomen van nadelige economische gevolgen, in het bijzonder voor (het concurrentievermogen van) het Nederlandse bedrijfsleven en de focus op economische kansen door verduurzaming terugkerende thema’s. Nergens refereert de regering aan het feit dat juist de immer uitdijende economie daadwerkelijke verandering in de weg staat.

Economische groei blijft een heilige koe. Zowel in de vorm van stijgende productie als stijgende consumptie. En hoewel klimaatverandering niet door individuele gedragswijzigingen opgelost zal worden, blijft het verbazingwekkend hoe bijvoorbeeld het klakkeloos in auto’s en vliegtuigen stappen en het consumeren van niet duurzaam geproduceerd voedsel – met name vlees en zuivel – wordt gestimuleerd, met omgekeerd hoge kosten voor gebruik van openbaar vervoer of biologische producten.

Er is wat dat betreft de afgelopen tien jaar weinig veranderd. In 2014 stelde de bekende Canadese journaliste en activiste Naomi Klein, na het verschijnen van haar boek This Changes Everything: Capitalism vs. the Climate in een interview met televisieprogramma Tegenlicht: “Het echte probleem is dat de klimaatverandering zich voltrekt in een economisch systeem dat zo in elkaar zit dat het de crisis ernstiger maakt door naar groei op korte termijn te streven. Ik denk dus dat we de crisis niet juist definiëren. Het probleem is niet de koolstof. Het probleem is het kapitalisme.”

Het dominante kapitalisme van het Globale Noorden leunt sterk op militarisme, de mogelijkheid om met geweld de eigen economische en machtsbelangen af te dwingen, te beschermen en te vergroten. Het is dan ook geen wonder dat ook op dit vlak, meestal met een verhullend beroep op ‘veiligheid’, klimaatbeleid steevast het onderspit delft. Zo zijn militaire broeikasgasemissies buiten internationale klimaatakkoorden gehouden. De sterk toegenomen militarisering in het kielzog van de Russische invasie in Oekraïne heeft op dat vlak ook grote gevolgen. De enorme stijgingen in militaire uitgaven zullen tot een forse groei van de uitstoot leiden, zo blijkt uit een nieuw rapport van Transnational Institute, Stop Wapenhandel en Tipping Point North South.*) Dat ligt zowel in meer uitstoot door krijgsmachten als door de wapenindustrie. Die krijgt daar carte blanche voor: een nieuw EU-fonds voor het opvoeren van munitieproductiecapaciteiten stelt onomwonden dat lidstaten milieuregelgeving opzij moeten schuiven als die in de weg staat van productieverhoging.

Eén van de belangrijkste taken van krijgsmachten is het verzekeren van de toegang tot grondstoffen, in het bijzonder tot fossiele brandstoffen. Dat blijft voor het operationeel houden van het militair apparaat ook essentieel: met name vliegtuigen en schepen verslinden brandstof en een overstap op duurzame energie is volstrekt onmogelijk.

Een ander aspect van het al genoemde nieuwe EU-fonds voor munitieproductie, dat ook aan de orde is bij alle andere nieuwe steunmaatregelen voor de wapenindustrie die de EU en lidstaten afkondigen, is de expliciete nadruk op het bevorderen van wapenexport, want wapenbedrijven willen langetermijngaranties voor meer afzet. Parallel daarmee versoepelen meerdere landen, waaronder Nederland, wapenexportregels. Europese wapens zullen meer gaan bijdragen aan oorlog en onderdrukking over de hele wereld, dat eveneens een extra impact op klimaatverandering zal hebben. En dezelfde wapenbedrijven staan vervolgens klaar om materiaal te leveren voor grensbewaking, zodat de mensen die mede hierdoor gedwongen worden op de vlucht te slaan buiten de deur gehouden kunnen worden.

Dezelfde cynische nadruk op winsten voor het eigen bedrijfsleven is al jaren, wederom in alle openheid, een leidend beginsel voor het Nederlandse ontwikkelingssamenwerkingsbeleid. Dat draait steeds meer om economische kansen voor Nederlandse bedrijven. In naam wordt dat dan gepresenteerd als een win-win-situatie, maar het is tekenend dat de ongelijkheid in de wereld alleen maar groter wordt, zo blijkt bijvoorbeeld uit regelmatige onderzoeken van Oxfam.

Dezelfde illusie van win-win-mogelijkheden keert terug in het klimaatbeleid, onder het mom van ‘groen’ kapitalisme. Daarbij wordt eindeloos gezocht naar technocratische oplossingen – waar dan weer aan te verdienen valt – en het in stand houden van de idee van economische groei als verenigbaar met het afdoende tegengaan van klimaatverandering. Dat is echter inherent onhoudbaar, technische middelen en overschakeling naar alternatieven kunnen slechts een deel van de problematiek wegnemen. De enige weg uit de klimaatcrisis ligt in de-growth, besparing en klimaatrechtvaardigheid: herverdeling en steun aan de arme en meest getroffen landen om de directe, verwoestende gevolgen van klimaatverandering op te vangen. Kapitalisme is hiermee niet in lijn te brengen, het kan niet zodanig gereguleerd worden dat de kern – groei, ongelijkheid en accumulatie van geld bij een kleine groep – eraan ontnomen wordt.

De huidige realiteit is dat klimaatbeleid een kwestie zal blijven van bagatelliseren, uitstellen en halve maatregelen. Voor het Globale Noorden, de grote veroorzaker van klimaatverandering, zal het lang mogelijk zijn om zich aan de gevolgen ervan te onttrekken of deze relatief gemakkelijk op te vangen en anderen met de consequenties te laten zitten.

Het kapitalisme stelt geld, en vooral de winst voor enkelingen, zo centraal dat dat zal overheersen, letterlijk tot de dood erop volgt. Hieraan is geen ontsnappen mogelijk, gevolgen laten zich wereldwijd gelden en het kapitalisme is wereldwijd zo dominant dat buiten dit systeem leven simpelweg niet kan. Ook degenen die de gevolgen nu kunnen afschuiven en afkopen zullen uiteindelijk getroffen worden. Het aanpakken van klimaatverandering is dan ook onmogelijk zonder het einde van dit economische systeem.