Leiderschap

Niet veel later ontplooiden ze als apostelen groot leiderschap, waarbij ze een enorme verscheidenheid aan mensen met elkaar wisten te verbinden tot een nieuwe gemeenschap: de kerk. Een ongekende prestatie, want sinds de dageraad van de mensheid liepen er strenge scheidslijnen tussen arm en rijk, slaaf en vrije, vrouw en man. De maatschappij was sterk gefragmenteerd en werd alleen bijeengehouden door het zwaard van de Romeinse keizer die als een god werd vereerd. Deze imperiale theologie botste hevig met de theologie van de apostelen.

Vooral bij Paulus verandert het concept van vrede door militaire overwinning (pax Romana) in vrede door gerechtigheid; patriarchaal gezag maakt plaats voor gelijkwaardigheid; de maatschappelijke hiërarchie gebaseerd op begunstiging (patronage) wordt gecorrigeerd door de kerk als een gemeenschap van liefde. Kortom: Caesar met zijn titels ‘Divi filius (zoon van God), Heer en Verlosser’ wordt onttroond door de voetwassende Jezus als zoon van God.

Toch hebben later ook christelijke volken hun portie caesars gehad, vaak gesteund door het kerkelijk instituut. Maar elke dictatuur werd op den duur ondermijnd door de kritische kracht van de dienende Jezus. Deze kracht (‘Geest’ genaamd) is, naast andere factoren, de hoofdreden waarom echte democratieën uiteindelijk alleen in het christelijke deel van de wereld konden opbloeien. Paulus, met zijn dynamische visioen van de kerk als één lichaam bestaande uit verschillende leden die alle even nodig zijn, zou content zijn geweest met de leus van de Europese Unie: ‘Epluribus unum’ (eenheid in verscheidenheid).

Vandaag staat die eenheid in verscheidenheid ook in ons land onder druk. Te weinig wordt daarbij gekeken naar de, vaak verborgen, theologische vooronderstellingen die de ideologie van politieke en maatschappelijke leiders sturen. Met theologie bedoel ik hoe iemands ‘god’ eruit ziet die, zoals in het oude Rome, als uiteindelijke legitimatie dient van de macht. Is dat bijvoorbeeld een blanke, Nederlandse god? Dan zullen mensen uit andere volken en culturen het moeilijk krijgen. Is het een god die partij trekt voor de armen ten koste van de rijken? Dan zullen de laatsten over de grens vluchten. Glimlacht god daarentegen naar bezit en kapitaal? Dan zal de samenleving verharden en een onderklasse van kansarmen ontstaan. Zulke goden werpen de samenleving terug naar de gefragmenteerde wereld van antieke tijden, die alleen door geweld bij elkaar werd gehouden.

Opvoeding, cultuur en wetgeving zijn niet voldoende om die goden te onttronen, zoals de huidige crisis veroorzaakt door hebzuchtige leiders in de financiële wereld weer aantoont. De kracht daartoe moet van dieper komen, als het ware vanonder onze voeten. ‘Servant leadership’ en ‘empowerment’ zijn in de wereld van leidinggevenden standaardtermen geworden. Maar deze begrippen komen pas echt tot leven in een leider die als goddelijk referentiepunt een icoon van belangeloosheid heeft, zoals de voetwassende Jezus. Alleen zulke leiders zullen ‘de ander’ consequent kunnen respecteren en de eenheid in verscheidenheid bevorderen.