Lesbos: waar blijft de ophef?

Sinds begin dit jaar ben ik bestuurslid van CPT Nederland en in juni ging ik voor het eerst naar Lesbos. Het was een studiereis met een groep van Christian Peacemaker Teams (CPT), bestaande uit vier Nederlanders en twee Duitsers.

Leden van de ‘historische vredeskerken’ in de Verenigde Staten, de Church of the Brethern, de doopsgezinden (Mennonites) en de Quakers, waren in het midden van de jaren tachtig van de vorige eeuw op zoek naar nieuwe manieren om hun geloof handen en voeten te geven. De vredeskerken stonden kritisch tegenover hun overheid, die, om hun eigen belangen te beschermen, onderdrukkende regimes steunde. Het was hun overtuiging dat navolging van Christus om andere keuzes vroeg: solidariteit met de onderdrukten waar ook ter wereld en geweldloze weerbaarheid. In 1984 werd in Strasbourg het Doopsgezind Wereldcongres gehouden en op deze conferentie hield Ron Sider een toespraak, die uiteindelijk leidde tot de oprichting van CPT.

Laat in je leven, in je doen en laten, zien waarin je gelooft en hou anders je mond! Die hartenkreet van Ron Sider kwam op het juiste moment. Het leidde tot de oprichting van Christian Peacemaker Teams in 1988. Langzaamaan groeide de organisatie en in de loop der jaren gingen er delegaties naar onder meer Haïti, Irak en Bosnië. Momenteel is CPT aanwezig in Colombia, Koerdistan, Palestina, Noord-Amerika en op Lesbos. Het hoofdkantoor is in Chicago (VS). In Nederland heeft zich in 2009 onder auspiciën van Doopsgezind Wereldwerk de steungroep CPT-NL ontwikkeld. In 2011 is deze groep CPT regiogroep Nederland geworden. In Europa wordt gewerkt aan een CPT netwerk.

CPT beoogt op geweldloze wijze bij te dragen aan een rechtvaardige wereld en zij doet dat door stem te geven aan stemlozen en op te komen voor onderdrukten. CPT bedenkt niet vanuit Chicago oplossingen voor allerlei conflicten maar is aanwezig in conflictgebieden op uitnodiging van lokale groepen. Dat is een belangrijk uitgangspunt: CPT komt alleen als ze gevraagd wordt en werkt samen met lokale partners.

In de loop der jaren ontdekten de CPT-werkers op Lesbos dat de C van Christian voor nogal wat problemen en misverstanden zorgde. Onder het ‘grondpersoneel’ van God zijn nogal wat mensen die zijn Zoon een slechte reputatie geven. Zo opereren er ‘christelijke’ hulpverleners op Lesbos, die niet onvoorwaardelijk hulp bieden maar eisen stellen: vluchtelingen moeten zich bekeren tot het christendom om in aanmerking te komen voor ondersteuning. Of er wordt hun verteld: als je je laat dopen maak je een grotere kans asiel te krijgen in Europa. CPT werkers moesten daarom eerst uitleggen wat ze allemaal niet waren en niet deden! Ook de Grieks Orthodoxe kerk is niet bepaald vluchteling-vriendelijk te noemen. Er was één uitzondering: Papa Stratis in Kalloni. Hij zette zich in voor vluchtelingen en werd ‘redder van vluchtelingen’ genoemd. Hij overleed op 3 september 2015 en niemand in de kerk heeft zijn rol overgenomen.

De CPT werkers op Lesbos identificeren zichzelf bovendien zelf niet als ‘christelijk’ en dan wordt het natuurlijk helemaal lastig om de C te verdedigen! Ze onderschrijven van harte de waarden waar CPT voor staat: geweldloosheid en opkomen voor mensen die onrecht lijden, maar ze doen dat niet vanuit een christelijke identiteit. “We zijn trots op onze wortels maar nu willen we open zijn voor mensen die onze waarden onderschrijven, ongeacht hun levensbeschouwing of religie.”

Om bovengenoemde redenen opereert CPT op Lesbos onder de naam Aegean (Egeïsche) Migrant Solidarity (AMS). De A en de S spreken voor zich maar de M? Het was een bewuste keuze om niet te spreken over Refugee (vluchteling) maar Migrant Solidarity omdat AMS van mening is dat er geen grenzen zouden moeten zijn, dat álle mensen zich vrij over deze aardbol zouden moeten kunnen bewegen. Een voorrecht dat wij al hebben, en dat we anderen ontzeggen! Met welk recht?!

Ik had uitgezien naar de reis en er ook tegenop gezien. Toen ik er eenmaal was, was het verwarrend: mag ik, naast de verontrustende verhalen en de ellende van mensen, ook genieten van de zon, de prachtige natuur, de zee? Het hotel, waar we verbleven lag aan zee. Aan de overkant: Turkije. Zo dichtbij! De eigenaars, een echtpaar, staat sympathiek tegenover vluchtelingen en het hotel is een plaats waar vrijwilligers van allerlei nationaliteiten elkaar ontmoeten. De eigenaresse heeft zelf vluchtelingen opgevangen en vervoerd naar de hoofdstad en heeft daarvoor een aantal keren gevangen gezeten.

Tien dagen waren we op het prachtige eiland. We hebben plaatsen bezocht en mensen ontmoet die zich op allerlei manieren inzetten voor de vluchtelingen, o.a. de partnerorganisaties van AMS. En natuurlijk hebben we het team van AMS ontmoet, die ons vertelden over de geschiedenis van Lesbos en het werk dat ze doen. Hieronder een impressie.

Heel dicht bij ons hotel is de haven van Thermi. Daar spoelden negen jaar geleden 27 lichamen aan. Mensen op zoek naar leven; ze vonden de dood in het water. In de haven werd een monument opgericht om hen te herdenken. Een jaar later werden nieuwe namen toegevoegd. En er bleven maar mensen aanspoelen. Maar het monument riep ook woede op. Meermalen werd het beschadigd, beklad, overgoten met teer en ten slotte in stukken gehakt en in zee gegooid. Een extreemrechtse groepering eiste de verantwoordelijkheid op; de gemeente besloot daarop om het monument niet terug te plaatsen. Er is nu niets meer dat herinnert aan de mensen die hier levenloos aanspoelden. De haven is heringericht, er zijn vissersbootjes, een verliefd paartje, vrouwen, die handwerken op een bankje.

dinsdag, 22 juni
“We bezoeken vandaag plekken waar mensen hebben gewoond.”
De dag ervoor hadden we een bezoek gebracht aan het ‘lifejacket graveyard’. Vlak bij de noordkust, waar de zee tussen Turkije en Griekenland slechts een kilometer of vijf breed is, kwamen in 2015 de meeste vluchtelingen aan. De ‘dinghies’ (rubber bootjes), zwemvesten, kleding, speelgoed: alles ligt daar op een enorme hoop. In Mosaik, een initiatief van Lesbos Solidarity, worden tassen gemaakt van dit materiaal)

Maar vandaag bezoeken we de drie kampen waar mensen hebben gewoond: het verbrande Moria 1, Kara Tepe en Pikpa. Rond 2010 begon de bouw van Moria, genoemd naar het kleine dorpje Moria waar het kamp naast ligt. Het is een voormalig militair terrein. In 2015 kwamen heel veel vluchtelingen aan. Het idee was: een paar honderd mensen, hek er omheen en klaar. Maar al snel kwamen er duizenden mensen en het kamp barstte uit z’n voegen. Terwijl Moria was gebouwd voor 2800 mensen waren er tussen de 7000 en 20.000! Er was geen water, er waren geen sanitaire voorzieningen. Het kamp groeide uit tot een dorpje met onder andere winkeltjes. Het eten dat de mensen kregen was vaak bedorven. Het was onveilig: er waren spanningen tussen de verschillende groepen, er was geweld, vrouwen werden verkracht. Vorig jaar september ontstond er (voor de zoveelste keer) brand in het kamp en werd het onbewoonbaar verklaard. Inmiddels zijn er zes Afghaanse tieners na een oneerlijk proces veroordeeld.

Kare Tepe werd vorig najaar gesloten. Het was in 2017 geopend omdat Moria uit z’n voegen barstte. Kara Tepe werd gebouwd door de staat en was bedoeld voor de meest kwetsbare mensen. De eerste directeur/leider van het kamp was een goede kerel met hart voor mensen. Zo zei hij: “In het kantoor waar we werken zetten we de airconditioning niet aan, want de vluchtelingen hebben ook geen airconditioning.” Hij was te goed; hij werd ontslagen. Vergeleken met kamp Moria was het er redelijk goed, het was veiliger voor vrouwen en alleenreizende kinderen.

Het bezoek aan Pikpa heeft me het meest aangegrepen. Dit kamp straalde, ook nu het verlaten is, liefde en creativiteit uit. Het was ontstaan als initiatief van betrokken eilandbewoners en er konden ongeveer honderd mensen wonen. Het was de plaats waar de meest kwetsbare mensen werden gehuisvest en er kwamen allerlei groepen om met de kinderen te spelen en om via allerlei werkvormen mensen te helpen hun trauma’s te verwerken. Om kinderen bijvoorbeeld te laten ontdekken dat de zee niet alleen gevaarlijk is, maar dat je er plezier in kunt hebben! Het kamp is gesloten. Zomaar. Omdat het er te fijn was, en dat zou maar een aanzuigende werking hebben! Omdat de Griekse regering alle vluchtelingen bij elkaar wil brengen in een gevangenis!

AMS heeft een aantal partners op Lesbos. Lesbos Solidarity is de organisatie die CPT heeft uitgenodigd om naar Lesbos te komen. Na de sluiting van kamp Pikpa proberen ze op allerlei andere manieren om de vluchtelingen te ondersteunen.

Een andere belangrijke partner is “Legal Centre Lesvos”. Een belangrijk deel van hun werk is het publiceren van rapporten over wat er gebeurt: hoe de rechten van vluchtelingen worden geschonden. Daarnaast geven ze vluchtelingen informatie en begeleiden ze hen tijdens het proces.

Borderline Lesbos is in 2015 opgericht als een humanitair project: de mensen die aanspoelden voorzien van eten, drinken, vervoer. Nu komen er nog steeds bootjes aan maar veel minder en de hulpverleners komen ook niet meer in de buurt. De focus van Borderline Lesbos is nu gericht op het begeleiden van migranten naar instanties, het geven van onderwijs en hulp bij integratie.

Het motto van de Hebrew Immigrant Aid Society (HIAS): “Welcome the stranger. Protect the refugee.” HIAS geeft juridische bijstand en ook psychologische ondersteuning aan vluchtelingen.

“Er is geen mensenrecht dat in Moria niet wordt geschonden.”
Tussen mei 2015 en begin 2017 zijn er 800.000 vluchtelingen op Lesbos aangekomen (het aantal bewoners van Lesbos is 85.000). Inmiddels komen er veel minder vluchtelingen aan op Lesbos en ook de sociale en politieke situatie is in laatste jaren sterk veranderd. In 2015 stonden veel eilandbewoners sympathiek tegenover vluchtelingen en werden ze geholpen door de ‘locals’ en talloze vrijwilligers. De meesten vluchtelingen kwamen aan land aan de noordkust en ze moesten zich registreren in Mytilini. Omdat ze niet waren geregistreerd mochten ze geen gebruik maken van het openbaar vervoer. Dus na een barre tocht over zee moesten ze 60 kilometer naar de hoofdstad lopen, als er geen mensen waren geweest die dat te gek voor woorden vonden!

Na de deal met Turkije (2016) veranderde de sfeer en situatie. Vluchtelingen zaten vast op het eiland en Europa bouwde muren. Lesbos was een openluchtgevangenis geworden. De situatie werd steeds meer gespannen en escaleerde in april 2018. In kamp Moria was een man gestorven omdat hij niet de medische hulp had gekregen die hij nodig had. Dit leidde tot een geweldloos protest, dat tien dagen duurde, op het Sapphoplein in het centrum van Mytilini. Totdat de vluchtelingen op een avond, na een voetbalwedstrijd werden aangevallen door hooligans en rechtsextremisten. AMS-werkers waren op het plein aanwezig en zagen hoe de vluchtelingen en de mensen die hen probeerden te beschermden werden bekogeld met stenen. Vuilcontainers werden in brand gestoken en naar de vluchtelingen geduwd. De politie stond erbij en keek ernaar. Honderdtwintig vluchtelingen werden gearresteerd; ze werden ervan beschuldigd een openbaar plein te bezetten. Van de aanvallers is tot op de dag van vandaag niemand ondervraagd, laat staan aangeklaagd, terwijl hun identiteit bekend is! Dit is het beleid geworden: straffeloosheid voor rechts-extremisten en zero-tolerance als het gaat om vluchtelingen…

In september 2020 brandde Moria af en nu is er het nieuwe Moria: Mavrovouni. En de regering heeft al een andere locatie, in the middle of nowhere, gekozen om een gevangenis te bouwen voor de vluchtelingen. Het leidt tot een ongemakkelijke alliantie: rechtsextremisten willen geen vluchtelingen, mensenrechtenactivisten willen niet dat vluchtelingen worden opgesloten. De heftige protesten hebben geleid tot uitstel, maar niet tot afstel.

Het werk van mensenrechtenorganisaties wordt bemoeilijkt, maar het gaat door. AMS, LCL, Borderline Europe, HIAS: ze observeren en schrijven rapporten over de schendingen van mensenrechten, o.a. over de zogenaamde push backs. Zodat wij nooit zullen kunnen zeggen: we hebben het niet geweten! Ze geven vluchtelingen juridische informatie en begeleiden en ondersteunen hen tijdens hun proces. Daarnaast is er een toename van racistische aanslagen in de afgelopen jaren, waarover de organisaties verslag uitbrengen en waarvan ze de slachtoffers ondersteunen. Andere gebieden waarmee de werkers van AMS zich bezig houden: trainingen in geweldloze conflictoplossing en ‘undoing oppression’. Tijdens onze studiereis hebben we een workshop gevolgd onder dat motto, waarbij het gaat om bewustwording. Bewustwording van onze privileges, vragen leren stellen bij alles wat zo ‘gewoon’ lijkt.

CPT organiseert studiereizen naar gebieden waar ze actief is onder het motto: “come and see, go and tell”. Vertel wat er gebeurt. Wat er gebeurt aan onrecht in ons Europa, door politici die wij aan de macht hebben geholpen en die zich dikwijls ‘christelijk’ durven te noemen. Ons CDA, onze premier, die in een interview met Trouw vertelde ’s avonds te bidden, de Griekse premier, en zo kan ik nog wel even doorgaan. In het boek “Het hart van het christendom” beschrijft de in 2015 overleden theoloog Marcus Borg, twee soorten christendom. Deze twee soorten zijn zo verschillend, dat je bijna denkt dat het om twee verschillende soorten godsdiensten gaat! Aan de ene kant: Jezus in je hart en jij later in de hemel, om het een beetje kort door de bocht te formuleren en aan de andere kant: leven in navolging van Jezus en zien waar je uitkomt. En dat zou best het kruis kunnen zijn.

Christenen, en vooral christenen die politiek bedrijven, hebben daar niet zoveel zin in. De machtigen op deze aarde slagen er prima in om kwetsbare groepen mensen tegen elkaar uit te spelen. En de kwetsbaren? De meesten van hen zoeken hun heil niet meer bij politiek links maar bij rechts en extreemrechts. En de kerken? Op Lesbos is er geen priester meer te vinden die het opneemt voor vluchtelingen. Integendeel, zo hoorden we van een Duitse vrouw, die getrouwd is met een Griekse man en in een dorpje woont. De priester waarschuwt voor de Islam en voor vluchtelingen…
En de ‘historische vredeskerken’, de doopsgezinden in Nederland? Hoe profetisch zijn die?

Elk jaar op 4 mei herdenken we de slachtoffers van het naziregime en dat is goed, dat moeten we blijven doen. Maar laten we er het hele verhaal bij vertellen: dat de joodse vluchtelingen nergens welkom waren in de jaren 30 van de vorige eeuw. Dat ze bij onze grens werden teruggeslagen. Want: “ze zouden een gevaar opleveren voor de nationale veiligheid en voor de cohesie in de samenleving, er zouden zich criminelen en onruststokers tussen de vluchtelingen verbergen, de Joden zouden niet stroken met nationale normen en waarden en banen willen afpakken. En er was al te weinig geld om de eigen armlastigen en bejaarden de zorg te geven die ze verdienen, laat staan dat er geld zou zijn om al die berooide vreemdelingen van huizen en uitkeringen te voorzien. En dan was er ook nog het gevaar van de aanzuigende werking: laat je er één binnen, dan zullen ze allemáál van onze welvaart willen komen profiteren.” [1]

De wijze waarop Europa nog altijd omgaat met vluchtelingen en migranten maakt me soms woedend, dan weer geeft het me een machteloos gevoel. Staan onze toekomstige politici over een kleine eeuw zich dood te schamen op het strand van Lesbos?

“Het onrecht heerst op aarde, de leugen triomfeert, ontluistert elke waarde…” (Jan Nooter, lied 1010 in het Liedboek). Maar woede mag niet het laatste zijn.

Ik zie de gezichten voor me van de mensen die ik heb ontmoet op Lesbos. Die, zonder het over Jezus te hebben, zijn weg gaan en kiezen voor solidariteit met de onderdrukten en geweldloze weerbaarheid. Ze stralen liefde uit, zachte kracht. Ze volgen hun geweten, hun hart, ze doen gewoon wat goed is om te doen, omdat ze niet anders kunnen. Zulke mensen staan altijd weer op in de geschiedenis en zij geven me hoop. Ze zijn de muggen die zoemen en prikken en wie weet zal ooit zelfs de olifant iets voelen.

De wereld is groot en het onrecht en de ellende ten hemel schreiend. Maar misschien moet je niet kijken naar groot en klein maar gewoon blijven zoemen – wakker maken en houden – en steken, overal waar je een stukje blote huid ziet.