Leve de verbeeldingskracht!

Er bestaat een merkwaardige relatie tussen verbeelding en waarneming. Dat wat je waarneemt, is er echt en dat wat je je maar verbeeldt juist niet. Maar dit simpele contrast is veel te scherp. Denk eens aan die mooie uitdrukking van Johan Cruyff: ‘Je ziet het pas als je het door hebt’. Omdat (bijvoorbeeld) de middeleeuwse astronomen niet ‘doorhadden’ dat de aarde om de zon draait zagen zij dit ook niet.

Maar het omgekeerde doet zich misschien wel net zo vaak voor: je ziet het niet, omdat je denkt dat je het wel door hebt. Zo dachten oude astronomen dat ze wel wisten hoe het zat en hadden ze geen nieuwe beelden nodig.

Wat we waarnemen lijkt ons meestal heel stabiel toe. We hebben de wereld netjes ingedeeld in verschillende soorten dingen, planten, dieren en mensen en als we kijken lezen we de etiketten die we er op hebben geplakt, om de filosoof Bergson te citeren. Die labels hebben een grote dwingende kracht: ‘Dit is een tafel!’ ‘Dit is een mens, dat is een dier!’ ‘Dit is geen pijp!’ Zou het kunnen dat de dingen anders kunnen zijn dan ze lijken en dat ons beeld van de werkelijkheid niet compleet is? Om dat te zien zou je een avontuur aan moeten gaan door anders te kijken.

Op een poster van Loesje stond ooit de tekst: ‘Alleen mensen zonder fantasie vluchten in de realiteit.’ Vluchtend in de realiteit denken we dat de dingen slechts op één manier gegeven zijn en maar op één manier kunnen worden afgebeeld, terwijl ze juist altijd nieuwe verborgen kanten hebben die zichtbaar kunnen worden. We hebben onze verbeeldingskracht nodig om een ander licht op onze ervaring te werpen.

De eerste inspiratie voor de ontwikkeling van je verbeeldingskracht wordt je vaak aangereikt door anderen. Door de verbeelding kunnen we ons, zoals de dichter Shelley schreef, ‘in de plaats voelen van de ander.’ Je voorstellen dat jij die ander bent is een eerste stap naar wederzijds begrip en compassie.

Je medemensen zien dingen soms anders dan jij. Om bij hun manier van kijken te komen moet je soms al een hele mentale reis afleggen. Maar dat is heel vaak een fascinerende reis, relevanter, leerzamer, goedkoper en in ieder geval schoner dan menige vliegvakantie. Door perspectiefwisselingen, door bijvoorbeeld te kijken vanuit een ander mens, een andere groep, een andere cultuur, een andere tijd kun je nieuwe dingen ontdekken die je in je alledaagse wereldbeeld niet tegenkomt.

Wat bezielt inheemse volken om plekken in het landschap heilig te noemen? Wat hebben ze daar waargenomen? Wat bezielt mensen die rijkdom aanbidden om de waarde van alles in geld te willen uitdrukken? Wat zien ze wel, wat zien ze niet?

Deze verbeeldingstocht kan nog confronterender worden als je kunt zien dat jij, zoals de Amerikaanse filosoof C.S. Peirce schreef, veel meer die ander bent dan je zelf denkt. En wat zou er gebeuren, als je verbeeldt dat je ook natuur bent, een plant, een ander dier? Gaat je verbeelding dan met je op de loop?

Iemand heeft ooit gezegd dat onze kennis op een bol lijkt, die naarmate zij groeit ook een groter raakvlak met het onbekende krijgt. En daaraan zou je kunnen toevoegen, dat die groeiende bol van de kennis ook een steeds groter beroep doet op onze verbeeldingskracht.

Naarmate ik ouder word stel ik mijzelf steeds vaker de volgende vragen, waarvan ik enig vermoeden heb wat de antwoorden zullen zijn.

Zou het kunnen zijn dat ik kansen misloop om het leven anders te begrijpen dan ik doe? – Dat is heel waarschijnlijk. Is het mogelijk dat ik allerlei belangrijke verbanden niet opmerk terwijl ik er oog in oog mee sta? – Dat lijkt me zeker. Zijn er belangrijke aspecten van de wereld die door mij als westerling stelselmatig worden genegeerd? – Ongetwijfeld.

Kan ik door anders te kijken iets anders waarnemen dan ik doorgaans doe? – Ik hoop het. Ik zal er mijn verbeeldingskracht voor moeten aanwenden en voor mij nieuwe en in mijn ogen wellicht vreemde gedachten een kans moeten geven.

En die dank ik bijna altijd aan anderen.