Als het om overleven gaat, surfen we niet op het web, maar zoeken we voedsel of bescherming tegen geweld. Erst kommt das Fressen, dann kommt die Moral. Pas als het overleven meer of minder verzekerd is, ontstaat de vraag hoe we dat dan moeten doen: leven. Wie zoekt te overleven, stelt geen vragen: hij vecht, (vr)eet, verbergt zich. Pas als dat gelukt is, kunnen we proberen om van overleven, leven te maken; Van vreten: eten, van biologie: kunst.

Kunst? Waarom ‘kunst’? Ten eerste in zoverre ‘kunst’ verwijst naar een kwaliteit van leven. Dat leven moet ‘goed’ zijn, en dat betekent meer dan dat het alleen ‘in orde is’. Natuurlijk – als we vragen hoe we moeten leven, willen we ook weten waar we ons aan moeten houden en wat we moeten doen om te voorkomen dat het misgaat. Uiteindelijk gaat het echter om meer dan dat. En niet alleen uiteindelijk – zelfs op de eerste plaats. Want waarom zouden we eigenlijk willen overleven, en waarom zouden we eigenlijk willen leven op een manier die ‘in orde’ is, als dat leven zelf niet de moeite waard zou zijn? Eerst en vooral zijn we dus geïnteresseerd in een leven dat kwaliteit heeft, de moeite waard is.

Dat we de vraag ‘waarom eigenlijk overleven?’ weliswaar verstaan, maar er doorgaans niet veel aandacht aan geven, komt onder meer omdat het niet gemakkelijk is op die vraag te antwoorden – in theorie, en zeker in de praktijk. Het is niet gemakkelijk om zo te leven dat daarin duidelijk wordt waarom we het eigenlijk doen. Daarmee raken we aan een tweede betekenis van ‘kunst’, inzoverre ‘kunst’ namelijk staat voor kundigheid, vaardigheid. Het is immers niet gemakkelijk om van het leven iets te maken wat de moeite waard is. Het is een hele kunst, waarin we lang niet altijd slagen. En het kan een leven lang vergen om de ‘regels van de kunst’ te leren.

Leven-kunst
Beeld door: Bol.com

Ten derde verwijst ‘kunst’ ook naar schoonheid. De kwaliteit waar het om gaat in het leven heeft niet alleen met goedheid, maar ook met ‘schoonheid’ te maken. Maar is dat niet hoogst problematisch? Is ‘schoonheid’ niet een kwestie van smaak? Ja en nee: als we een kunstwerk beoordelen, doen we dat slechts zeer ten dele door het te meten aan vooraf gegeven criteria. Niet omdat kunst een kwestie van persoonlijke smaak zou zijn, maar omdat kunst zelf criteria schept. Wat volgens de (vaststaande) regels van de kunst is gemaakt, kan heel knap en kundig zijn, maar is daarmee nog geen kunst in de sterke zin van het woord. Een literaire uitgever vertelde eens over de manuscripten die hij binnenkreeg: ‘De meesten kunnen wel schrijven, maar als ik een boek lees, wil ik het besef hebben dat dit boek geschreven moest worden: dat het er niet net zo goed niet had kunnen zijn’. Iets dergelijks geldt ook voor de waarde die we proberen te realiseren in het leven. We weten allemaal dat we er evengoed niet geweest hadden kunnen zijn. Maar nu we er zijn, willen we zo leven, dat we – bij wijze van spreken – achteraf niet moeten zeggen dat we het evengoed niet hadden kunnen doen. We zijn geïnteresseerd in een zinvol leven, een leven dat – net als een kunstwerk – uit zichzelf toont of het geslaagd is.

Paul van Tongeren is hoogleraar wijsgerige ethiek aan de Radboud Universiteit Nijmegen, buitengewoon hoogleraar ethiek aan de KU Leuven en associate researcher van de Universiteit van Pretoria. Bovenstaande blog is een ingekorte en bewerkte versie van het begin van hoofdstuk I van zijn boek ‘Leven is een kunst‘ (Klement 2012). Met dit boek is hij genomineerd voor de Socrates wisselbeker.

Paul van Tongeren

filosoof en theoloog gespecialiseerd in ethiek

Profiel-pagina
Nog geen reactie — begin het gesprek.