Katholieke traditie kent 'transgenders'
Wat een storm in een Vaticaans glas water mag lijken, heeft wereldwijde gevolgen. Voor transgenders en mensen om hen heen, bijvoorbeeld. Dat is eigenlijk onnodig: historisch onderzoek laat zien dat juist de katholieke traditie allerlei ‘transgenders’ kent. Of mensen die er wel erg op lijken. Ze werden zelfs als heiligen vereerd. Geloof bevorderde gendervrijheid in het vroege christendom. Wie inzet bij echt oud, traditioneel christendom, zoals het Vaticaan het wil, komt zo voor verrassingen te staan. Twee spectaculaire voorbeelden laten zien hoe het in de eerste eeuwen van het christendom met gender zat. Het eerst gaat over een crossdressing missionaris, het tweede over een vrouwelijke monnik. Allebei werden en worden ze als heiligen vereerd.
Thekla
De heilige Thekla begon haar leven als vrouw en eindigde feitelijk als man. Haar levensverhaal staat in de Handelingen van Paulus en Thekla, een tekst uit de tweede eeuw die net buiten de Bijbel valt. In het kort komt het hierop neer. Fris verloofd hoort Thekla Paulus preken, besluit haar verloving te verbreken en in plaats daarvan hem te volgen. Dat leidt tot allerlei avonturen, waarin Thekla sterk, assertief en heel gelovig blijkt te zijn. Ze presenteert zich ook als steeds mannelijker. Eerst geeft ze haar sieraden op, dan knipt ze haar haren kort en uiteindelijk trekt ze mannenkleren aan en trekt als mannelijke missionaris de wereld in. Met de zegen van Paulus, welteverstaan.
Heilige Marina
Nog verder gaat het voorbeeld van de heilige Marina. Zij trad in de vijfde eeuw als de man Marinos in een klooster in. Op een goed moment werd ze ervan beschuldigd een jonge vrouw zwanger gemaakt te hebben. Marinos accepteert dit lot en de straf die erbij hoort. Pas na zijn dood wordt ontdekt dat Marinos, eigenlijk Marina, nooit de vader had kunnen zijn. Nog steeds wordt deze bijzondere monnik als heilige vereerd. Bizarre verhalen? Er zijn er nog veel meer van. Historisch gezien zijn ze zo gek helemaal niet. Dat ze nu vreemd overkomen heeft er alleen mee te maken dat ze vergeten geraakt zijn. Andere tradities uit het vroege christendom die andere accenten leggen zijn beter bekend gebleven en gelden nu als representatief. Ze waren er ook, zeker, maar zeker niet alleen maar.
Geslacht minder vast dan nu
De achtergrond van de verhalen over Thekla en Marinos is dat geslacht in de Grieks-Romeinse wereld veel minder vastlag dan nu. De kern van het verschil is dit: sinds de moderniteit denken we vooral vanuit de biologie, terwijl er in de oudheid vooral vanuit gedrag gedacht werd. Modern gezien bepalen je chromosomen je geslacht. En zodra je weet of iemand een jongetje of meisje is, weet je ook hoe iemand zich moet gedragen. Antiek bezien bepaalt je gedrag wat je geslacht is en kunnen lichamelijke kenmerken zich aanpassen. Daarom draagt Thekla mannenkleren en Marinos een monnikspij en gelden ze probleemloos als mannelijk. Het Vaticaanse document kan hier weinig mee. De reden is dat het sterk aan de kant van modern, biologisch denken staat. Het presenteert zich wel als traditioneel, maar zit gevangen in het keurslijf van de moderniteit. Echt oude bronnen laten zien dat het anders kan. Ze kunnen uit deze gevangenschap bevrijden. Zelfs wanneer er tussen mensen als Thekla en Marinos toen en transgenders nu ook echt verschillen zijn.
Wie zich ergert aan Vaticaanse documenten, of moeite heeft met zulk biologisch denken, vindt zo een onverwachte bondgenoot in vroegchristelijke tradities. Juist deze tradities kunnen gendervrijheid bevorderen. Het is hoog tijd om alle vergeten en verzwegen Thekla’s en Marinossen weer aan het woord te laten.
ik begrijp het vast niet goed: het feit dat Thekla en Matinos mannenkleren gaan dragen is toch juist precies het verhaal van Yentl? ze willen iets wat niet mag als vrouw.
Beste Peter-Ben,
Heb je het romeinse document eigenlijk wel gelezen? Ergens bekruipt me het gevoel dat je hier wat gemakkelijk wilt scoren. Want zo moeilijk is dat niet als je in de publieke ruimte een ‘romeins document’ te kijk zet zonder het ook maar één keer te citeren. Dan krijg je de handen gemakkelijk op elkaar.
Toch wringt er voor mij iets in je betoog. Ik vind ook dat we moeten leren om soepeler met begrippen als “mannelijk” of “vrouwelijk” om moeten gaan. En ik ben het met je eens dat de geschiedenis – ook de christelijke en kerkelijke – daartoe de nodige handvaten biedt.
Ik lees in het Vaticaanse document namelijk een opening om over ‘gender’ na te denken, en erover in dialoog te treden. Dat is voor de rooms-katholieke kerk volledig nieuw. Die opening wil ik in eerste instantie waarderen. Temeer omdat het Vaticaan toegeeft dat in het verleden en ook nu nog teveel mensen lijden aan discriminatie en uitsluiting. Ook dat vind ik een goede stap vooruit.
‘Gender’ is een bruikbaar en nuttig wetenschappelijk concept. Het helpt onder meer om sociaal-cultureel vastgeroeste ideeën over wat “mannelijk” of “vrouwelijk” open te breken, en dat juich ik toe. Volgens mij geeft zelfs het Vaticaanse document daar aanleiding toe.
De vraag of dat ook kan/moet/mag betekenen dat we moeten ingrijpen in de biologische natuur van de individuele mens (ik heb het hier uitdrukkelijk niet over mensen bij wie de specifieke geslachtelijkheid niet vaststaat), is een andere.
Bovenstaande column gaat aan dat onderscheid volledig voorbij. Wat jij hierboven beschrijft, valt allemaal binnen wat het Vaticaanse document schrijft en voor mogelijk houdt. Ik zou de discussie graag zuiver willen houden.
Om het allemaal nog anders te zeggen: ik zit persoonlijk wat met m’n handen in mijn haar als het gaat om de term “transgenders”.
Wanneer daarmee wordt uitgedrukt dat als mannen/vrouwen geboren mensen zich op of vanaf een bepaald moment sociaal gedragen (middels hun uiterlijke verschijning of optreden/handelen), dan lijkt me dat niet alleen een perfecte definitie, maar ook meer dan welkom. Bovenstaande “heiligen” voldoen ook aan die definitie van de term “transgender”.
De term “transseksueel” is echter – als ik het goed zie (maar ik laat me indien nodig graag corrigeren!) – inmiddels uit de mode. Ik zou echter graag pleiten voor de herinvoering ervan. “Transseksuelen” zijn dan (in wat ik ervan begrijp) deze mensen die hun biologische geslachtelijkheid aanpassen aan hun (subjectieve) sociaal-cultureel (mede-)bepaalde, en wellicht ook deels zelf gekozen gender-identiteit.
Met dat ingrijpen in de natuur heeft het Vaticaan inderdaad ethische problemen.
Ik hou de discussie hierover graag open, maar het liefst zo helder mogelijk. En ook met zoveel mogelijk respect naar alle betrokkenen.
Groet,
Hendro
Ja, ik vind deze nadere omschrijvingen voor een open discussie wel bevorderlijk voor discussie. Maar de eerste reactie was wel even een interessante relativering van het Vaticaanse denken.
Het gaat om het openbreken van een al te biologische (en dus eigenlijk sciëntistische c.q. positivistische manier) van denken bij ethische vraagstukken.
“De kern van het verschil is dit: sinds de moderniteit denken we vooral vanuit de biologie, terwijl er in de oudheid vooral vanuit gedrag gedacht werd. Modern gezien bepalen je chromosomen je geslacht. ”
Deze redenering suggereert dat de (moderne) biologie voor een meer binaire geslachtsopvatting heeft gezorgd. Dit lijkt me te kort door de bocht. Niemand laat een karyogram maken om te bepalen of er “hoera een jongen ” danwel “- meisje” op de kaart komt. Dat gaat al sinds het begin van onze geschiedschrijving op een simpelere manier. Ook vraag ik me af in hoeverre het voorbeeld van Thekla niet anekdotisch is. Het lijkt op het eerste gezicht ook niet direct te stroken met Paulus’ passage waar 1 Kor 11,6 onderdeel van uitmaakt. Die laatste brief is overigens canoniek, terwijl de apocriefe Handelingen van Paulus en Thekla vrijwel van meet af aan op commentaar hebben gestuit. Daarnaast kan deze “cross-dressing” ook eenvoudig andere verklaringen hebben (makkelijker om alleen op reis te gaan &c) en hoeft niet op een ‘identiteits-bewustwording’ of iets van dien aard te maken hebben. Ik heb niets tegen op de these per se, maar in dit opinie artikel komt het allemaal vrij ongefundeerd over.