Levenskunst
Het Joods Historisch Museum in Amsterdam bewaart ook nog een koffer met nagelaten boeken uit de bibliotheek van Etty Hillesum, sommige met aantekeningen van haar hand. Onder die boeken is er één heel bijzonder: een boekje met de titel Levenskunst. Het is samengesteld door A.J.C. van Seters, een boekhandelaar en uitgever van christelijke zendingslectuur, en het bevat voor elke week van het jaar diepzinnige citaten rond levensbeschouwelijke thema’s. Maar ook is voor elke week een blanco pagina opgenomen. Het was de bedoeling dat vrienden of vriendinnen daar voor elkaar bijzondere citaten op zouden schrijven. De eerste druk van het boekje verscheen in 1933 en in de zomer van 1942 kwam een tweede druk van de persen.
Op 15 januari 1943 schonk Henny Tideman (1907-1989) een exemplaar van dit boekje aan Etty Hillesum, met de opdracht ‘Veel mooie woorden geef ik zonder woorden’. Het was de 29ste verjaardag van Etty Hillesum, en wij weten nu dat het ook haar laatste verjaardag zou zijn. Henny Tideman en Etty Hillesum schreven allebei een flink aantal citaten in het boekje. De citaten van Henny zijn grotendeels afkomstig van Julius Spier (1887-1942), een uit Duitsland gevluchte handlezende psychotherapeut, tot wiens vriendinnenkring Tideman en Hillesum behoorden. Etty Hillesum schreef in het boekje 43 citaten over, afkomstig van twintig verschillende auteurs. Een aantal van die auteurs keert ook in haar dagboek terug, maar soms met andere citaten. Andere auteurs waren tot nu toe onbekend als bronnen van Etty Hillesum.
Op 15 januari 2018, 75 jaar na die bewuste verjaardag van Etty Hillesum, is een boek gepresenteerd waarin de citatenverzameling van de twee vriendinnen wordt uitgegeven en toegelicht. Het is samengesteld door Hillesum-onderzoeker Ria van den Brandt, die al eerder in artikelen aandacht heeft besteed aan het boekje Levenskunst, en door mij en er hebben acht andere onderzoekers aan meegewerkt, die de verschillende bronnen afzonderlijk belichten: waar komen de citaten die Etty Hillesum overschreef, vandaan en waarom heeft zij precies die citaten overgenomen? Wat zeggen ze over haar eigen worsteling en zoektocht?
Spirituele praktijk
Waarom, zo kun je je afvragen, zouden we nu deze citatenverzameling van Etty Hillesum uitgeven en bestuderen als we al de dagboeken en de brieven hebben? Dat zijn immers echt teksten van haar en in Levenskunst gaat het om teksten van anderen. Dat laatste is echter maar ten dele waar. Inderdaad, het zijn citaten die Etty Hillesum heeft overgeschreven, maar door ze over te schrijven heeft ze zich die teksten ook eigen gemaakt; ze heeft ze zich toegeëigend: het zijn nu ook haar teksten, haar woorden geworden.
En daarmee wordt de citatenverzameling van belang. De citaten in Levenskunst zeggen iets over de bronnen van Etty Hillesums spiritualiteit. De teksten die zij overpende, raakten aan haar spirituele zoektocht. Ze herkende er iets in. De teksten gaven voeding aan haar eigen omgang met de levensvragen die haar bezighielden. Daarom zou ik ze zonder schroom ook willen beschouwen als getuigenissen van haar spiritualiteit. Spiritualiteit is immers het geheel van praktijken waarmee mensen op een persoonlijke wijze omgaan met waarden die een ultieme oriëntatie aan hun leven geven. En dat is was de twee vriendinnen deden door citaten in het boekje Levenskunst te noteren. Zij noteerden die citaten omdat ze iets zeiden over hun eigen omgang met waarden die voor hen belangrijk waren. Het opschrijven van die citaten zou ik zonder voorbehoud dan ook een spirituele praktijk willen noemen.
Kluizenaar
Een van de nieuwe bronnen van Etty Hillesums spiritualiteit die door het boekje Levenskunst aan het licht is gekomen, is het boek De kluizenaar van de Zweedse schrijfster en christelijke activiste Ebba Pauli (1873-1941). Dit boek, nu zo goed als vergeten, is een spiritueel cultboek in Nederland geweest: in 23 jaar, tussen 1930 en 1952, verschenen er maar liefst 26 drukken in het Nederlands. Het bestaat uit 31 novellen over een kluizenaar die door allerlei mensen wordt bezocht om religieus en moreel levensadvies te krijgen. Etty Hillesum moet enorm geraakt zijn door het boek: op de dichter Rilke na vormt het de door haar het vaakst geciteerde bron in Levenskunst. De kluizenaar beveelt zijn bezoekers een levenshouding aan die hij als ‘heilige lichtzinnigheid’ aanduidt, een soort meedrijven met de genade. Etty Hillesum moet die levenshouding als een ideaal gezien hebben. Dat blijkt ook uit haar dagboek. Ook daar komt herhaaldelijk het verlangen tot uitdrukking om als het ware op het ritme van Gods verborgen leven mee te leven, het goede te doen met een zekere vanzelfsprekendheid, zonder gekunsteldheid, en vooral in verbondenheid met anderen.
Verbondenheid en wederkerigheid is een tweede thema dat in de citaten in Levenskunst naar voren komt. Dit raakt aan een wezenlijk punt in de spirituele ontwikkeling van Etty Hillesum, namelijk haar verlangen om te overwinnen wat zij in haar dagboek herhaaldelijk aanduidt als ‘Ichhaftigkeit: de aan het narcisme verwante neiging om al het handelen te betrekken op doelen die met de eigen persoon verbonden zijn. Daar tegenover staat de ‘Wirhaftigkeit’, waarbij de individuele persoon verstaan wordt als deel van een groter geheel. ‘Niet zoeken naar een breder ik, maar naar een groter wij’, zoals koning Willem-Alexander in de jongste kersttoespraak zei. De citaten in Levenskunst vormen een belangrijke nieuwe bron voor onze kennis van de zoektocht van Etty Hillesum naar een nieuw wij.
Ria van den Brandt en Peter Nissen (red.), Veel mooie woorden. Etty Hillesum en haar boekje Levenskunst, Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2017, 312 blz., ISBN 978-8704-671-2, prijs € 29,-.
Wat een fantastisch ver-woord artikel. Hier wordt ik helemaal warm van.