Oekraïne en theopolitiek

Russen, Oekraïners en Polen zijn alle christelijke volken. Vanuit het perspectief van de thesis van de ’Botsing der beschavingen’, zoals de Amerikaanse politicoloog Samuel Huntington die meer dan een kwarteeuw geleden formuleerde, en die vooral bekend is wegens het vermeende conflict tussen de Westerse en de islamitische wereld, kan het anachronistisch lijken dat christelijke landen onderling oorlog voeren. Nochtans is dat niet zo: Huntington had het orthodoxe Rusland in een andere beschaving ingedeeld dan de Westerse, die vooral door katholicisme en protestantisme wordt gekenmerkt.

Over Oekraïne had hij opgemerkt hoe dit uitgestrekte territorium zich op de breuklijn situeerde van de Latijnse en de Byzantijnse wereld en dat het op termijn wel eens moeilijk zou kunnen blijken om zijn eenheid te bewaren. In zijn boek van 1996 citeert hij een Russische generaal: “Oekraïne of beter Oost-Oekraïne zal terugkomen in vijf, tien of vijftien jaar. West-Oekraïne mag naar de hel lopen!” Huntingtons hoofdthese mag dan om allerlei redenen terecht sterk bekritiseerd zijn, dit had hij wel scherp gezien.

Voor Rusland is Oekraïne niet zomaar een buurland dat het uit puur machtsdenken in zijn invloedssfeer wil houden: het is zijn spirituele bakermat. Toen grootvorst Vladimir zich in 988 liet dopen, gebeurde dat in de Dnjepr-rivier in Kiev. Het magistrale Lavraklooster in Kiev, een van de grote heiligdommen van de Russische orthodoxie, bewaart tot op vandaag de herinnering aan die historische gebeurtenis. Rusland trad dus eerder laat – na bijna een millennium christelijke geschiedenis – toe tot de verzameling van christelijke volkeren, maar de band tussen christendom – in zijn Byzantijnse, orthodoxe variant – en politieke macht is er bijzonder hecht, van tijdens de tsaren, met hun caesaropapistische opstelling, tot op vandaag bij Putin en de Russische elite. Toen in 1453 Constantinopel – de Byzantijnse hoofdstad bij uitstek, het ‘Tweede Rome’ – door de islamitische Ottomanen werd ingenomen, ging Moskou zichzelf meer en meer zien als het ‘Derde Rome’ en behoeder bij uitstek van de Byzantijnse traditie. Dat tekende zijn historische vijandschappen: enerzijds die met de Ottomaanse, vandaag Turkse, moslims in het Zwarte Zeegebied, en anderzijds, op de westflank, die met de Latijnse wereld onder de paus van Rome, met het Slavische maar katholieke Polen op kop als historische rivaal.

De invloed van het Patriarchaat van Moskou is tot op vandaag enorm in Oekraïne. Een derde van alle Russisch-orthodoxe parochies bevindt zich op Oekraïens grondgebied. Een belangrijk deel van de Oekraïense bevolking bidt in de zondagsdienst in verbondenheid met Kirill, de Patriarch van Moskou. Vooral in het Russisch-sprekende oosten, maar ook elders in het land. Om maar te zeggen hoe innig en diepgaand die band is tussen Moskou en Kiev, en eigenlijk heel Oekraïne.

Het kerkelijke plaatje van Oekraïne is evenwel bijzonder complex. Naast de Russische orthodoxie van het Patriarchaat van Moskou, bestonden er ook al decennialang twee orthodoxe kerken, die zichzelf van Moskou hadden afgekeerd en die ‘autocefalie’ (kerkelijke zelfstandigheid) claimden. Lange tijd werden ze niet erkend, en leidden ze een veeleer marginaal bestaan, maar in 2019 besloot de Patriarch van Constantinopel, Bartholomeos, die autocefalie toch te erkennen, waardoor die orthodoxe kerken officieel onder Constantinopel vallen: in hun zondagsliturgie bidden zij in eenheid met patriarch Bartholomeos van Constantinopel. Het patriarchaat van Moskou nam die beslissing van Constantinopel bijzonder kwalijk: het vermoedde er een CIA-interventie achter en verbrak prompt zijn banden met Constantinopel. Die breuk binnen de orthodoxie is tot op vandaag niet gelijmd en de aldus ontstane wonde ettert op vele plaatsen verder.

En dan is er nog de katholieke wereld van Oekraïne, die vooral in het westelijke deel van het land, in en rond Lviv, zeer sterk staat. Je hebt er de traditionele Rooms-katholieken, vooral Polen (delen van West-Oekraïne maakten ooit deel uit van Polen). Vooral heb je de Grieks-katholieken: dat zijn christenen die de byzantijnse ritus volgen, maar die sinds 1596 (de Unie van Brest), onder druk van de katholieke Habsburgers, zich onder Rome schaarden. De rivaliteit tussen deze “uniaten” en Russisch-orthodoxen, die er niet zonder reden een agressieve Romeinse politiek van proselitisme in zagen, is tot op vandaag bijzonder sterk. Deze Grieks-katholieke kerk telt ongeveer vier miljoen gelovigen en vormt het kernland van het Oekraïense, anti-Russische, nationalisme.

Paus Franciscus heeft dat uitgesproken nationalisme nooit ondersteund, tot onbegrip van menig Oekraïense katholiek, en heeft meermaals de hand gereikt aan de Russisch-orthodoxen. Hij was de eerste paus uit de geschiedenis die erin slaagde een Patriarch van Moskou te ontmoeten. Die ontmoeting tussen Franciscus en Kirill vond plaats in 2016 in Cuba, een tweede ontmoeting zou in de maak zijn. Of dat kan helpen om op korte termijn wapengeweld in Oekraïne te voorkomen, is zeer de vraag. Maar op middellange termijn heeft de vrede en de eenheid van Oekraïne alles te winnen bij verdere oecumenische toenadering tussen Rome, Constantinopel en Moskou.