Onrust in voorspoed – Een zoektocht

Het rapport wijst op nieuwe fenomenen die de samenleving van de 21^e eeuw zijn binnengetreden. De onbeheersbaarheid van globalisering, technologisering, migratie en klimaatproblematiek brengen gevoelens van ontevredenheid en machteloosheid. Wat weer kan leiden tot populisme, radicalisme en extremisme. Hierdoor komt de samenleving onder druk te staan.

De conclusie is dat weinig inbedding en grip leidt tot onbehagen. Weinig controle geeft het gevoel dat het elk moment mis kan gaan en weinig houvast maakt het vangnet onzeker. Er is dus actie nodig, zo stelt het rapport, om het politieke en economische systeem 21^e eeuw proof te maken.

Het rapport stelt dat overheid, bedrijfsleven en burgers allen een rol kunnen spelen om te zorgen dat de marktgerichte democratie blijft functioneren. De overheid kan dat doen door middelen beschikbaar te stellen om een inclusieve gemeenschap te vormen. Het bedrijfsleven dient een gemeenschap te creëren op het werk. Ten slotte zouden burgers meer uit hun bubbel van gelijkgestemden moeten stappen en netwerken delen. Heel concreet zouden burgers wekelijks één tot twee uur van de tijd kunnen besteden aan de gemeenschap door bijvoorbeeld vrijwilligerswerk te doen. Maar, zo stelt het rapport, dat vrijwilligerswerk kan ook samengebald worden in twee weken per jaar.

Aan de ene kant vind ik het positief dat er oog is in het rapport voor de samenleving en dat overheid, bedrijfsleven en burgers daarin op hun verantwoordelijkheid worden gewezen. Aan de andere kant zie ik ook enkele problemen. Zo vind ik het een probleem dat alle aanbevelingen ten dienste staan om de marktgerichte democratie te laten functioneren. Het voelt alsof we geroepen worden om de Mammon te dienen. Tijd besteden aan de gemeenschap wordt zo een economisch product. Een ruilmiddel. Met het gevaar dat het een dwingend opgelegde regel wordt of leidt tot chantage. Zoals minister Hoekstra zei tegen migranten in de H.J. Schoo-lezing: “Als jij iets doet voor Nederland, dan doet Nederland iets voor jou.”

Daarnaast maakt het rapport geen duidelijk onderscheid tussen ‘maatschappij’ en ‘samenleving’. Een maatschappij is gebaseerd op afspraken. Er is sprake van een hiërarchische verbinding tussen mensen en de staat; oftewel een verticale relatie. Een samenleving – een woord dat wel in het Nederlands bestaat, maar in veel andere landen niet – is een plek waar mensen samen leven. In een samenleving is er een horizontale relatie tussen mensen.

Nu zijn maatschappij en samenleving moeilijk van elkaar te onderscheiden. Ze lopen als het ware als de draden op een weefgetouw door elkaar. Bij het weven worden een aantal draden parallel op het weefgetouw gespannen. De opgespannen draden heten schering. Haaks hierop worden een voor een andere draden, de inslag, tussen de schering door gebracht. Maatschappij en samenleving vormen samen de schering en de inslag van een land.

Het verschil tussen maatschappij en samenleving is ook terug te vinden in het boek Een gebroken wereld heel maken. Verantwoordelijk leven in tijden van crisis van Jonathan Sacks. Sacks benadrukt het twee sporen-beleid van de Hebreeuwse Bijbel als hij het verschil benoemt tussen een sociaal contract en een sociaal verbond. Een sociaal contract is “de stilzwijgende of expliciete overeenkomst, waarbij individuen bepaalde rechten van zichzelf overdragen aan een centrale instantie in ruil voor bescherming tegen vijanden van buiten en wetteloosheid van binnen.” Een maatschappij is gegrond op een sociaal contract en terug te vinden in de Bijbel als Israël een koning wil. Een sociaal verbond is gebaseerd op gemeenschappelijke verantwoordelijkheid en op menselijke solidariteit. Het is een thuis, waarmee we ons verbonden voelen, in plaats van bijvoorbeeld een hotel, waarin we diensten ontvangen in ruil voor geld. Aldus Sacks. Een bijbels voorbeeld van een sociaal verbond is het Noachitische verbond.

Sacks geeft aan wat er gebeurt als een gemeenschappelijke verantwoordelijkheid ontbreekt: “Zonder gemeenschappelijk moreel discours wordt het publieke domein gereduceerd tot een quasi-economische uitwisseling”. Het rapport reduceert het publieke domein tot een dergelijke uitwisseling.

Dit gemis aan gemeenschappelijk moreel discours noemt Ria Weyens innerlijke armoede in haar boek Van wonde naar verwondering. Hoe omgaan met innerlijke pijn? Weyens ziet een nieuw bewustzijn of kosmologisch denken groeien en pleit er voor dat de kerk niet met een waarschuwend vingertje hierop reageert, maar met mildheid stimuleert om samen doorheen de woestijn van chaos en onzekerheid naar dit nieuwe toe te gaan.

Dat Weyens de kerk oproept tot actie in het publieke domein is terecht. Levensbeschouwingen zijn op grond van het sociaal verbond van Sacks bij uitstek geroepen om het gemeenschappelijk moreel discours te waarborgen en te bewaken.

Laten we aan de slag gaan en een samenleving (een thuis) door de maatschappij heen weven. Elke dag.