Passie voor de aarde: de formidabele Rachel Carson

Wat ben ik blij met Rachel Carson, Verstild voorjaar, de nieuwe vertaling van Silent Spring, geweldig vertaald door Nico Groen en door hem voorzien van een compact, indrukwekkend nawoord: De formidabele Carson. De nieuwe vertaling leest als een roman – geheel in de literaire stijl van Carson zelf. Glashelder, aansprekend, en qua inhoud angstaanjagend actueel, wellicht meer nog dan in 1962.

Met haar boek Silent Spring maakte Rachel Carson grote indruk. Het boek was een aanklacht tegen onder meer de bestrijdingsmiddelenindustrie. De slotalinea van haar boek: “De ‘overheersing van de natuur’ is een begrip dat uit arrogantie is geboren, (…) toen de mens nog dacht dat de natuur er was voor zijn gemak. (…) We hebben de onrustbarende pech dat die primitieve wetenschap zich bedient van de modernste, verschrikkelijkste wapens. Door ze tegen de insecten te richten, richt ze zich tegen de aarde

Ze schreef eerder: “We moeten dringend een einde maken aan die valse geruststellingen, aan het suikerlaagje rond onverteerbare feiten.” Hoe actueel wilt u het hebben?! “Een beschaving die zonder zichzelf te vernietigen een nietsontziende oorlog tegen het leven begint, verliest het recht zichzelf een beschaving te noemen.” Eerbied voor het leven staat bij haar centraal. “Wie heeft het besluit genomen om die keten van vergiftiging in gang te zetten?” Vgl. Bruno Latour (DLW 2022- 5, pag. 18/19). Ze besteedt consequent veel aandacht aan concrete, betere alternatieven. Zij zet het begrip ecologie op de kaart, en schrijft: “We moeten onze filosofie veranderen, onze houding ons superieur te wanen opgeven en erkennen dat we in de natuurlijke omgeving vaak de middelen vinden om populaties veel efficiënter te beperken dan we zelf kunnen.”

Als waterecoloog en oceanoloog was Rachel Carson (1907-1964) reeds een deskundig en invloedrijk schrijver. Zij schreef drie bestsellers over de zee, haar grote passie. Over Silent Spring zei ze: “Ik móést het wel schrijven, ik zou er later geen vrede mee hebben als ik stíl zou blijven.” Voor haar was het doel van wetenschap “de waarheid ontdekken en er licht op laten schijnen.” Dat deed ze met passie en een enorme toewijding. Carson benadrukte ook dat de overheid haar verantwoordelijkheid moet nemen om haar burgers te beschermen.

Het boek maakte in de VS een einde aan onder andere binnenlands (!) gebruik van DDT. Het vormde de aanzet tot de milieubeweging, wereldwijd. Het leidde in de VS snel tot allerlei concrete wetgeving zoals de National Environmental Policy Act, en vormde de aanzet tot de oprichting van de Environmental Protection Agency. “Het aantal boeken dat zoveel goeds voor de wereld heeft gedaan, is op de armen van één zeester te tellen,” schreef de vermaarde historica Jill Lepore in 2018 in haar artikel The right way to remember Rachel Carson.

Maar er is ook een andere kant. Ondanks dit alles is de situatie slechts verergerd. Daarmee is Verstild voorjaar het oerboek van de biodiversiteits- en klimaatapocalyps. Want Carson won een slag, niet de oorlog. De huidige toepassingen van bestrijdingsmiddelen zijn veel ernstiger. Sommige middelen zijn duizenden malen sterker dan die uit de tijd van Carson. De insectenpopulatie is wereldwijd sinds 1965 met 75% gekrompen.

Rachel Carson past in het rijtje Alexander von Humboldt (‘de uitvinder van de natuur’), Darwin, Thoreau, Attenborough. Ze past ook in de lijn van Franciscus van Assisi, Albert Schweitzer, Martin Luther King, Rosa Parks, Mahatma Gandhi, Nelson Mandela. En ze is opgevolgd door mensen als Marjan Minnesma, Johan Vollenbroek, Greta Thunberg, Greenpeace, Extinction Rebellion en Christian Climate Action.

Dat wordt des te duidelijker bij het lezen van Medard Hilhorst, Rachel Carson op de bres voor de aarde – 60 jaar na Silent Spring. Ook dit is een geweldig boek! Nico Klein verwijst ernaar in zijn Nawoord van Verstild voorjaar. Ethicus Hilhorst beschrijft haar leven en haar werk op een heldere, toegankelijke wijze. Hij doet dat systematisch. Hij beschrijft haar gelauwerde Zee-oeuvre, met een accurate stand van de wetenschap van de aarde, de zee, haar ontstaansgeschiedenis. “Carson ziet het als een morele plicht om haar verwondering over de natuur te beschrijven in voor iedereen toegankelijke taal.” Haar houding wordt gekenmerkt door humility. Hij beschrijft haar ‘watermerk’.

Hij geeft in 30 pagina’s een samenvatting van Silent Spring. En beschrijft haar worsteling om dit boek te schrijven – en haar worsteling bij het schrijven zelf. “Al lezend word je deelnemer: een bezorgde burger,” zegt Hilhorst. Hij beschrijft de uitgave in Nederland (Dode lente), de receptie en wat deze uitgave in beweging zette, positief en negatief. “Het zijn dezelfde thema’s die zestig jaar geleden de aandacht opeisten, maar vandaag is het nog moeilijker geworden om ze te ontkennen,” schrijft hij. Hij werkt dat uit, zoals Carson dat ook gedaan zou hebben. Hilhorst concludeert dat “de overheid burgers niet beschermt en dat industrieën levens in gevaar brengen. Daarom is burgerlijke ongehoorzaamheid nodig.”

Hilhorst toont overtuigend aan dat er een ecologische crisis is. Nederland bungelt in Europa onderaan. Hij wijst op de fundamentele zwaktes van de bestuurlijke oplossingen. Hilhorst concludeert: “Het menselijk leven wordt bedreigd.” Hij vraagt zich af of we naast feitelijk ook moreel over deze kwesties kunnen spreken, zoals Carson deed. “Wij staan echt op een tweesprong van wegen.” Waar Carson haar boek eindigde met het hoofdstuk ‘De andere weg’, is dat bij hem ‘Een weg om te gaan’, gevolgd door een boeiend hoofdstuk ‘Kleine filosofie van het bestaan’, waarin hij het denken en werk van Carson op een historische en filosofische manier probeert te duiden, waarbij hij onder andere het begrip moreel realisme hanteert.

“De heilige plicht om te doen wat ik kan” die Carson voelde, geldt vandaag evenzeer voor Rozemarijn van ’t Einde. Ze schreef Rebelleren voor het leven – een dominee in actie voor klimaatrechtvaardigheid. Dit is een indrukwekkend boek. Zéér persoonlijk, zeer leesbaar, soms hilarisch, vaak ook dramatisch, soms heftig. Maar: “Op geen andere plek voel ik me zo dicht bij God als na een arrestatie. Zo dicht bij mijn roeping als mens, als christen, als aardbewoner,” schrijft ze. Met elders de vraag: “Ben ik wel radicaal genoeg?”

Rozemarijn is de meest bekende actievoerder van Christian Climate Action, maar bepaald niet de enige predikant in dat gezelschap. Het boek gaat over burgerlijke ongehoorzaamheid, over geweldloze acties die gericht zijn op concrete resultaten. Soms zijn die er (gelukkig!) ook. “Activist zijn is zwaar en vaak ondankbaar werk,” schrijft ze. Haar boek staat er vol van. Ook van geweld tegen demonstranten, tegen haarzelf, fysiek en verbaal, persoonlijk en anoniem. Over wegkijkende kerken en hypocriete politici. Over doorzettingsvermogen, pijn, wanhoop, moed en woede.

Ze is radicaal, compromisloos – ze kan niet anders, ondanks haar zwakke gezondheid. Uiterst consequent en al meer dan tien keer gearresteerd bij acties van Extinction Rebellion. Veel van die keren worden beschreven. Haar drijfveren zijn sterk, moreel van aard. Het boek geeft bovendien adviezen aan wie niet zo dapper is, of niet zo ingesteld op actievoeren. “Dit vlot geschreven boek vertelt over kwetsbaarheid en twijfel, saamhorigheid en toewijding, maar vooral is het een verhaal van hoop,” schrijft Stefan Paas, die het van harte aanbeveelt. Dat doet ook Marjan Minnesma: “Dit boek zal velen inspireren om mee te doen. Laat wanhoop en lethargie achter je, iets doen helpt!”
Het boek leest als een pageturner, is confronterend en inspirerend. Van harte aanbevolen!