Voor wie het gemist heeft: Tomas Halik (1948) groeide op in het communistische Tsjechoslowakije. Hij werd in het geheim tot priester gewijd en maakte deel uit van de ondergrondse katholieke kerk, tot de val van het IJzeren Gordijn in 1989. Hij werkte als psychotherapeut en later als docent filosofie aan de universiteit. Zijn boeken zijn de laatste jaren in rap tempo vertaald. Titels als Geduld met God, waarin hij een warm pleidooi houdt voor de aarzelende godszoekers (zoals de bijbelse Zacheüs) of Raak de wonden aan, waarin hij een lans breekt voor de twijfelende gelovigen (zoals de bijbelse Tomas), werden veel geprezen. In zijn vorige boek, De namiddag van het geloof, richtte hij zijn focus al op de vernieuwing van de katholieke kerk (overigens is de metafoor van de namiddag ook ontleend aan het werk van Jung).
De thema’s die Halik in Dromen van een nieuwe morgen behandelt zijn daarom niet nieuw, voor wie bekend is met zijn werk. Het zijn zaken die hem hoog zitten. Al sinds paus Johannes Paulus II (de Poolse paus) maakt Halik deel uit van een werkgroep van het Vaticaan die zich bezighoudt met de dialoog met de niet-gelovigen. Hij was een enthousiaste aanhanger van de vorige paus Franciscus, die de kerk vooral in zijn beginjaren weer de straat op stuurde. De kerk moest volgens hem op een veldhospitaal lijken, ze moest niet de geur van wierook en vroomheid verspreiden, maar met haar poten in de modder van de wereld staan, dichtbij de lijdende mensen.
Daarbij vergeleken blijven de brieven/essays van Halik aan zijn gedroomde paus toch nog wel wat cerebraal en theoretisch. Tegelijk durft hij, meer dan in zijn vorige boeken, positie te kiezen in een aantal toch wel heikele dossiers. Hij pleit voor meer ruimte om met het celibaat om te gaan (lees: getrouwde priesters) en voor vrouwen in de kerk (lees: wijding). Het zijn thema’s die in het synodale proces dat paus Franciscus in gang had gezet, op de agenda stonden.
Halik is een warm pleitbezorger van het principe van synodaliteit, zoals vele vernieuwingsgezinde katholieken. Het is een begrip dat de laatste tijd rondzingt in katholieke kring. Gezag komt niet van boven alleen (de pauselijke hiërarchie), maar ontstaat door te luisteren naar en in gesprek te zijn met alle gelovigen en alle geledingen van de kerk. Zeg maar, een scheut protestantisme in de katholieke miswijn.
Belangrijk is verder het onderscheid dat Halik maakt tussen katholicisme en katholiciteit. Het eerste is negatief, het is een kerk als een bastion van gelijk, vooral geobsedeerd door haar zelf en eigen overleven. Katholiciteit is juist een actieve verbondenheid over kerkgrenzen heen, oecumenisch met andere christelijke kerken en zelfs met andere al dan niet religieuze levensbeschouwingen. Een openheid ook voor de zoekende moderne mens. “Katholiciteit opent deuren en bouwt bruggen. Als de Kerk er voor anderen wil zijn en iedereen wil dienen, dan kan ze deze taak alleen samen met anderen vervullen. Ze moet dus een oecumenische gemeenschap zijn” (p. 91).
Vernieuwing is voor Halik niet alleen een zaak van een veranderde organisatie van de kerk. Het heeft voor hem ook een geestelijke dimensie. Een van de motto’s van zijn boek is een citaat van de apostel Paulus die oproept om je niet aan de wereld aan te passen, maar om je innerlijk te vernieuwen. Een typerend citaat: “De christelijke spiritualiteit moet een transformerende en verdiepende kracht zijn, die de samenleving en de cultuur inspireert. Alleen een Kerk die Christus volgt in zijn onzelfzuchtigheid, in zijn zichzelf opofferende zelftranscendentie, in zijn zelfgave (kenosis), alleen een kenotische Kerk die vrij is van alle uitwassen van triomfalisme en klerikalisme en van iedere associatie met de wereldse mentaliteit van macht en heerszucht, kan op zo’n manier vruchtbaar zijn” (p. 119).
Halik blijft dapper hameren op hetzelfde aambeeld. Maar hij doet dat met overtuigingskracht en op een stimulerende manier, niet in het minst door de brede verbanden die hij legt met de rijke traditie. Of dat per se via de band van brieven aan een fictieve paus moet, vraag ik me af. Dat voegt eigenlijk niet zoveel toe.
Hoewel de nieuwe paus geen Rafaël heet, is toch te hopen dat de geest van vernieuwing vaardig blijft in de katholieke kerk en daarbuiten. Aan Halik zal het niet liggen.
Tomas Halik. Dromen van een nieuwe morgen. Thuiskomen in een vernieuwd christendom. KokBoekencentrum. Utrecht, 2025. 172 pag., €23,99.
