Net als Yanki Jacobs kom ik niet uit de Satmar gemeenschap, maar ken ik die wel van dichtbij. Zelf groeide ik op in een familie waarin diverse Joodse stromingen door elkaar liepen, met als hoofdmodus de Chassidische stroming Chabad, zoals dat ook het geval is bij Yanki Jacobs. Sterker nog, de moeder van Yanki Jacobs ging naar dezelfde Joods orthodoxe meisjesschool als waar mijn moeder naartoe ging en ik kreeg later les van zijn moeder op de enige Joods orthodoxe school die we hebben in Nederland, namelijk het Cheider.
Niemand over één kam scheren
Chantal Suissa is voor mij een parter-in-crime in het broodnodige domein van diversiteit en inclusiviteit in onze samenleving, een vriendin en iemand voor wie ik respect heb. Ik vind het dan ook stoer van haar en deels terecht dat zij via Nieuw Wij een ander geluid heeft gefaciliteerd als reactie op de Netflix-serie Unorthodox.
Terecht omdat wij ons met z’n allen moeten realiseren dat het hier gaat om expressie. Unorthodox is één verhaal, net zoals mijn boek Exodus uit de vuurtoren, Schaduw achter en gezicht naar de zon één verhaal is, al zijn er vele verhalen die erop lijken en die voor zich spreken. Wie op onderzoek uit gaat, vindt bijvoorbeeld de boeken van Chaïm Potok en Pearl Abraham, maar ook de recente autobiografie Cut me loose van Leah Vincent. Netflix kwam eerder met de documentaire One of Us en er is een documentaire van Anna Wexler die ook Unorthodox heet en die via YouTube te zien is.
Ongeacht waar we over spreken, we moeten nooit – maar dan ook nooit – mensen over één kam scheren. Dit geldt overigens ook voor andere gemeenschappen, zoals die van Christenen en Moslims. Dit betekent dat er binnen de Joods orthodoxe gemeenschap prachtige mensen rondlopen, die volledig mogen kiezen hoe ze willen leven, zolang het anderen maar niet schaadt en ze zich houden aan de civiele wet- en regelgeving. En mijn kritiek op de Joodse orthodoxie is zeker geen doel op zichzelf.
Te gemakkelijk relativeren
Ik weet dat de Joods orthodoxe gemeenschap direct na het succes van One of Us een interview regelde met Oprah Winfrey voor Supersoul Sunday. En nu weer: sinds het succes van Unorthodox wordt er flink wat tijd gestoken in PR, om wereldwijd met een reactie te komen. Zo heeft Rivka Slonim, gelinkt aan Chabad, vele internationale presentaties gegeven om te vertellen hoe zij als ‘orthodoxe feministe’ met deze producties omgaat. Ik heb zo’n Zoom-bijeenkomst gevolgd, met een mengelmoes van support en ergenis.
Terugkomend op de reactie van Yanki Jacobs via Nieuw Wij: hoeveel goede dingen hij ook weet over te brengen, er wordt veel te gemakkelijk gerelativeerd. Ook wordt er volledig voorbij gegaan aan de grootste problematiek binnen gesloten gemeenschappen, namelijk dwang, met alle (transgenerationele) gevolgen van dien. Dat wij in het publieke debat spreken over Unorthodox en One Of Us op Netflix vind ik om die reden hoopvol.
De schade en gevolgen van de orthodoxie en dwang in mijn leven en in het leven van vele anderen, zijn dan mogelijk op collectief niveau niet helemaal voor niets geweest. Wie weet, is voorkomen door transparantie en dit soort verhalen in het publieke debat, in de (nabije) toekomst steeds meer mogelijk en kunnen we een keer ophouden met mechanismen die geen doel meer dienen en humaniteit of bestaansrecht in de weg staan.
Wat dwang is
Dwang zit hem in de gevaarlijke dogma’s, brainwashing, geloofsregels en de sociale pas waarin iedereen moet lopen. Dwang zit ingebed in de (ultra-)orthodoxie en is nog eens extra complex binnen de Joodse orthodoxie, vanwege het naoorlogse, ingeklapte leed en de onverwerkte intermenselijke trauma’s. Dwang gaat niet alleen over ernstig verstoorde familiebanden, maar over de beleving van religie. In mijn persoonlijke leven ken ik beide. Ik durf te zeggen dat het flink lastig is om te weten waar ziekte en verstoorde familiebanden ophouden en waar de religie begint. Alles loopt in elkaar over, versterkt elkaar en houdt elkaar in stand. Er zijn geen grenzen.
Dwang zit hem in geen keuze en vrijheid hebben. Dwang is hoe sommigen de religie gebruiken om mannen versus vrouwen in benadelende posities tegenover elkaar te zetten. Dwang is hoe velen, zeker in het verleden, uitgehuwelijkt zijn en hoe iedereen in de orthodoxie elkaars familie op vroomheid, achtergrond, stand en andere zaken onder de noemer ‘geschikt voor de huwelijksmarkt en een toekomstig Joods nest’ veroordeelt. Dwang is lichamelijk en geestelijk geweld, onderdrukte seksualiteit, gebrek aan onderwijs, informatie, maatschappelijke contributie of middelen. Dwang is vechten voor het leven. Dwang is geen inmenging en dus geen acceptatie, diversiteit en inclusiviteit. Dwang is een web met eigen machtsstructuren, waarbij er aan iemand getrokken wordt als die persoon eruit wil stappen, of juist tegengewerkt wordt. Dwang is geen baas kunnen zijn over eigen lichaam, geest en koers in het leven. Dwang is geen zelfreinigend vermogen en humor, geen fouten toegeven, een dekmantel van liefde, wegkijken bij misstanden en zaken inderdaad onder het tapijt schuiven. Dwang zorgt ervoor dat mensen op de lange termijn 180 graden de andere kant uit schieten en een aversie krijgen tegen het orthodoxe milieu waar zij vandaan komen. Dwang zorgt ervoor dat de belevenis van religie, pure en individuele spiritualiteit in de weg zit.
Kinderen zijn nooit het bezit van ouders
Het mag al duidelijk zijn dat ik hier wegblijf van concrete verhalen en alleen met gratie de grote lijnen weergeef, zonder suggestief te willen zijn. Wie een concreet verhaal wil, kan immers mijn boek lezen of vergelijkbare verhalen. Het grootste probleem met dwang is dat sturen op jonge leeftijd begint. Kinderen groeien op een bepaalde manier op. Alhoewel ze in hun kern al snel aanvoelen of dit wel of niet echt bij hen past, kunnen ze er geen gehoor aan geven, of beseffen wat zo’n start van hun leven op de langere termijn zal betekenen. De mentoren die ze nodig hebben, bevinden zich niet in hun midden en dus zullen ze het goedschiks of kwaadschiks stap voor stap zelf moeten doen. Dit terwijl kinderen nooit – maar dan ook nooit – het bezit zijn van de (orthodoxe) ouders. Kanttekening: kinderen zijn bovendien een cadeau en geen gegeven.
Pleisters op wonden plakken
We kunnen beweren dat de buitenwereld vaak geen verschil ziet tussen de ene zwarte keppel en lange jas en de andere zwarte keppel en lange jas. Maar we kunnen never nooit beweren dat zulk soort gesloten gemeenschappen hetzelfde zijn als een familie waarin iedereen arts wordt en er eentje nou net kunstenaar wil worden, of de F-side van Ajax.
Kinderen en/of volwassenen die uit de orthodoxie willen stappen, kunnen dat niet altijd zomaar doen en komen er niet altijd zonder kleerscheuren uit. Ze dragen het met zich mee en zijn vaak tientallen jaren bezig met pleisters op de wonden plakken en die steeds weer verwisselen, totdat het op een dag niet meer nodig is. Met andere woorden, we kunnen een kind uit de orthodoxie halen, maar we halen de orthodoxie niet uit het kind, met alle vreugde en leed van dien.
Baanbrekend voor de gemeenschap
Labels zoals de orthodoxie zijn inderdaad voor supermarkten en niet voor mensen, zoals Yanki Jacobs terecht stelt. Juist daarom moeten we de oude mechanismen die humaniteit in de weg staan, zo snel mogelijk ontmantelen binnen de gesloten gemeenschappen. Dat is deels nog een slopend proces en gaat met vallen en opstaan.
Een orthodoxe rabbijn kwam in 2018 naar mij toe en zei: “ik heb je boek gelezen. Wat je gedaan hebt voor onze gemeenschap, is baanbrekend.” Of dit gezegd werd om te troosten, of uit volle overtuiging, zal ik nooit 100 procent zeker weten. Wat ik wel weet, is dat Exodus uit de vuurtoren, Schaduw achter en gezicht naar de zon over honderd jaar weer eens met andere ogen gelezen zal worden. Dat geldt net zo goed voor hoe andere soortgelijke werken en verhalen ooit weer bekeken zullen worden.
In de eerste plaats een Joodse vrouw
De familie van Anna Wexler in de documentaire Unorthodox zei haar dat zij de Joodse orthodoxie voor haar film als thema gekozen heeft, omdat zij er steeds weer naar terug wordt gehaald. Anna Wexler probeerde in haar film wel onpartijdig te blijven en de religieuze levensloop van een aantal mensen te volgen. Ik daarentegen, lever hard en openlijk kritiek als het moet en kom net zo goed hard voor mijn Joodse medemensen op als ik dat nodig en rechtvaardig vind.
Van dag tot dag is mijn Joodse identiteit totaal niet doorslaggevend. Humaniteit gaat in mijn leven voor alles. Dit betekent dat ik wegblijf van labels. De enige label die ik draag, is Dina-Perla en zelfs dat doe ik met een knipoog. Toch eer ik mijn leven als Joodse vrouw, vooral omdat mijn Joodse medemensen eeuwenlang weten wat strijden inhoudt en er zes miljoen mensen om een label vermoord zijn. Om die reden is het mijn taak om met opgeheven hoofd in de eerste plaats een Joodse vrouw te zijn, en dit serieuzer te nemen dan ik vaak geneigd ben te doen.
De zweefteef in mij zei wel eens dat ik net zo goed Moslim geboren had kunnen worden, of Boeddhist, of Christelijk en ga zo maar door. Onlangs wees een bijzonder persoon mij erop dat mijn ‘neshama’, oftewel ziel, niet in die hoedanigheid in verschillende levens rouleert en dus gewoon Joods blijft. Wie zal het in hemelsnaam allemaal zeggen. Het is aan ieder individu en aan mij welke betekenis we aan zaken geven. Toch is dat stiekem misschien wel de reden dat ik ondanks alles, zo ontiegelijk veel van mijn Joodse medemensen, inclusief de zwarte jassen en hoeden en soms exclusief de baarden en de pruiken, houd.
