Recensie van ‘Een met de Ene’

Wat is mystiek precies? Bras omschrijft het als “de ervaring van God als een levende werkelijkheid” die een mens brengt tot een ervaring van “eenwording met de goddelijke Geest” (inleiding, p. 9). De mystieke ervaring is wat anders dan een geloofservaring of een religieuze ervaring. In alle gevallen gaat het om iets wat sterk gevoeld en beleefd wordt en om ervaringen die sterk persoonlijk gekleurd zijn. Maar de geloofs- of religieuze ervaring gaat van het gelovige individu uit, terwijl het kenmerkende van de mystiek is dat het iets is wat je overkomt. De mystieke ervaring wordt wel gezocht, maar niet gemaakt. Eenmaal ondergaan leidt ze tot ervaringen van God of het goddelijke in het zwijgen, zonder beelden en voorbij aan de begrippen.

In bijna alle religies is de mystiek een belangrijke onderstroom. Ook in het christendom en zelfs in de protestantse variant daarvan. Protestanten hebben kritiek op het mystieke streven naar eenwording met God en benadrukken graag het onderscheid tussen schepper en schepsel (God en mens). Daarnaast is de protestant kritisch op menselijke pogingen om God te bereiken door spirituele oefeningen. Het is juist God die zich naar de mens toebuigt. Het is aan de mens om zich daarvoor open te stellen, maar ook dat is iets wat uiteindelijk God zelf bewerken moet. Later kwam daar de kritiek bij op de ingekeerde vroomheid die in de mystiek wordt beoefend, waarbij het sociale en maatschappijkritische karakter van het geloof te weinig wordt erkend. Mystiek als wereldmijding.

Tegelijk is de geschiedenis van het protestantisme te beschrijven vanuit het perspectief van de geloofservaring. Er is een typische protestantse vroomheid waarin ‘de verborgen omgang’ en de bevinding centraal staan, gevoed door een bijbelse spiritualiteit.

Het is deze ‘binnenkant’ van het geloof die in dit boek wordt geportretteerd door de denkbeelden van diverse auteurs, van theologen als Abraham Kuyper en Kornelis Heiko Miskotte tot dichters als Willem de Mérode, Henriette Roland Holst en Maria de Groot, weer te geven. Bras neemt de ruimte en citeert ruimhartig zodat de lezer een goed beeld krijgt van de besproken voorbeelden. Dat is meteen de grootste verdienste van zijn boek, waaraan soms in de tekst het oorspronkelijk karakter van de lezing nog speurbaar is.

Tegelijk legt deze opzet ook enkele tekortkomingen en beperkingen van het boek bloot. Allereerst heeft dat te maken met de keuze voor de besproken auteurs, die uiteraard altijd aanvechtbaar is. De meest interessante bijdragen gaan over figuren die blijk geven van een mystieke beleving van hun geloof, maar er staan ook veel portretten in van mensen die vooral over mystiek hebben geschreven. Dat kan verhelderend zijn, maar brengt ons niet dichter bij de specifieke betekenis van de mystiek voor een eigentijds protestantisme.

In verband daarmee zou een tweede bezwaar tegen de gekozen opzet van Bras kunnen zijn, dat hij weliswaar veel beschrijft, maar niet toekomt aan een beoordeling van de diverse auteurs. Wat zijn nu inzichten en opvattingen die relevant kunnen zijn voor een hedendaagse mystiek met een protestants accent? Hoe verhouden zich de besproken auteurs tot actuele ontwikkelingen in kerk en geloofsbeleving? Het zijn vragen die het bestek van het boek te buiten gaan, maar die er natuurlijk wel onder liggen en die, wanneer ze opgenomen waren, het boek wellicht een stuk interessanter en urgenter hadden kunnen maken.

Neemt niet weg, dat Kick Bras een mooi en informatief boek heeft samengesteld, dat een verborgen rijkdom opdelft. Wie geïnteresseerd is naar sporen van mystiek in het recente Nederlandse protestantisme kan hier uitstekend terecht.