Recensie van ‘Rechtsstaat in verval’

In 2012 publiceerde Schaap zijn boek Het rancuneuze gif over het onbehagen dat zich breed in onze cultuur doet gelden. Rechtsstaat in verval haakt daar op in. Het populisme is de politieke vertaling van het onbehagen, in ons land vooral via de PVV. Het teert op het ongenoegen van mensen en het voedt het op zijn beurt met een retoriek van snelle oplossingen, feitenvrije politiek en ongefundeerde kritiek op de gevestigde orde. Met name het laatste baart Schaap zorgen. De instituties en de waarden die de rechtsstaat schragen en die zorgvuldig zijn opgebouwd in onze traditie, worden door het populisme ondermijnd. Tegen dat gevaar wil Schaap met zijn boek waarschuwen.

Hij pakt het evenals in zijn vorige boek grondig en breed aan. Hoewel hij het populisme vooral belichaamt ziet in de PVV, zijn ook andere partijen en krachten debet aan het verschijnsel. Het is al in de jaren zestig begonnen bij de (linkse) bewegingen die de legitimiteit van de democratische rechtsstaat betwistten. Het postmodernisme van de jaren tachtig dat alle waarheid relatief maakt, en het neoliberalisme van de decennia daarna, dat de overheid slechts ziet als een hindernis voor de vrije markt, hebben het proces van verval verder gevoerd. Vandaar de beeldspraak van de ‘lange mars door de instituties’. Oorspronkelijk een uitspraak uit de neomarxistische school voor het revolutionaire proces dat van binnenuit de maatschappelijk organisatie wil veranderen, door Schaap omgekat voor het vergelijkbare proces dat door de populistische politici wordt nagestreefd.

Schaap analyseert in de verschillende hoofdstukken van zijn omvangrijk boek waar de wortels van dit proces liggen. Hij schetst hoe een filosoof als Nietzsche het tijdperk van het nihilisme zag naderen, het verdwijnen van ieder gezag (van God):

“Nietzsche waarschuwt voor het afgrondelijke in de mens, het mateloze en onbeheerste van de menselijke natuur. Daar blijkt de godsdienst zijn richtinggevende en evenwichtige werking kwijt te zijn geraakt, zowel onder degenen die nog geloven, als onder hen die het atheïsme omarmen. Wat betreft de waarde van de godsdienst verwijst Nietzsche niet alleen naar de zedelijke leer, maar ook naar bijbehorende instituties. Hij meent dat de kerk veel heeft bijgedragen aan de opbouw van geestelijke waarden en dus aan de opvoeding en vorming van de mens. De hardheid waarmee dit vaak gepaard is gegaan mag niet alleen maar negatief worden beoordeeld, maar is ook een vorm van productieve vrijheid onder kerkelijk gezag. Institutionele druk loopt door in innerlijke discipline” (p. 82).

In dit citaat horen we ook de eigen opvatting van Schaap terug, dat het goed is dat er instituties zijn die met enige drang en dwang mensen in het gareel houden. Productieve vrijheid onder gezag. De publieke orde kan niet gebouwd worden op algemene menselijke deugden maar heeft de ondersteuning nodig van de erkende instituties. Waar die laatste worden aangevallen, is het gezag in het geding.

Schaap levert een doorwrocht maar soms ook moeizaam te lezen betoog. Wat mist bij alle breedvoerige filosofische analyses is een meer politieke beschouwing van de oorzaken van het populisme en de hedendaagse populariteit daarvan. Juist dat had de overtuigingskracht van zijn betoog kunnen vergroten. Nu lijkt het alsof de populistische politici een soort geheime agenda hebben die alleen op destructie is gericht en dat hun aanhangers vooral domme mensen zijn, die niets begrijpen van de principes waar onze rechtsstaat op is gebouwd.

Neemt niet weg dat zijn waarschuwing voor de ruimte die de populistische afbraak van onze democratische verworvenheden door het gebrek aan kritiek krijgt, belangrijk genoeg is om gehoord te worden. Schaap biedt wél tegenspel. Het is te hopen dat zijn geluid wordt gehoord.