Nu is er Ubuntu, stroom van het bestaan als levensfilosofie, geschreven door Mogabe B. Ramose (1950), hoogleraar filosofie in Pretoria, dat gepresenteerd wordt als het klassieke werk over Ubuntu. De achterflap vermeldt: “Dit boek is geschreven als een oproep om bij te dragen aan de dialoog die waarheid, gerechtigheid en vrede beoogt onder alle kinderen van Moeder Aarde die een onvolledige, vertekende genealogie hebben zolang Afrika geheel buiten beschouwing blijft.”
De mensheid benoemen als ‘kinderen van Moeder Aarde’ past uitstekend binnen de filosofie van Ubuntu en vat deze in feite kernachtig samen. Wanneer we – hoezeer ook onderscheiden in volken, rassen en culturen – toch allemaal kinderen met eenzelfde oorsprong zijn, dan zijn we familie en zijn we zowel organisch als principieel met elkaar verbonden en valt ons eigen leven nooit compleet te denken zonder dat van anderen. Ubuntu wordt dan ook wel geduid als ‘Ik ben omdat wij zijn’. Volgens de auteur, is de traditioneel Afrikaanse leefwijze met dit principe gegeven, vloeit ze er als het ware uit voort.
Voor de rationeel ingestelde Westerling, ligt de term ‘kinderen van Moeder Aarde’ om in ieder geval twee redenen niet gemakkelijk in het gehoor. Daar hij geneigd is de eigen cultuur als superieur te beschouwen, heeft hij er moeite mee andere als gelijkwaardig te erkennen en vindt hij het lastig mensen van andere culturen als zijn broeders en zusters te aanvaarden. De term ‘Moeder Aarde’ past niet in zijn wereldbeeld dat immers getekend is door masculiene dominantie, zowel in de godsdienst als in de samenleving, en door de beheersing en kapitalistische exploitatie van de aarde, waar een gemarginaliseerde meerderheid onder gebukt gaat. Aan het begin van de 21ste eeuw wordt echter steeds duidelijker dat de Westerse leefwijze zoals die zich in de afgelopen eeuwen ontwikkeld heeft, zowel principieel als praktisch niet vol te houden is en het voortbestaan van onze planeet in gevaar brengt. De uitgangspunten van Ubuntu zijn dan ook te zien als heilzame koerscorrecties.
Ramose pleit voor een gezond zelfbewustzijn van de Afrikaan en een hernieuwd bewustzijn van de oorspronkelijke, authentieke cultuur. Beide zijn volgens hem tekortgedaan en ontwricht door eeuwen van Westerse overheersing en het met geweld opleggen van westerse normen en waarden die echter eerst en vooral de Westerse belangen moesten dienen – en dat veelal nog altijd doen. Wat Ramose’s gedachtegangen extra relevant maakt is dat ze, ook wat hemzelf betreft, mutatis mutandis gelden voor alle delen van de wereld die te lijden hebben gehad onder het Westerse kolonialisme en de daarmee gepaard gaande uitbuiting. Hij pleit echter niet voor het zonder meer afwerpen van Westerse invloeden maar voor een grondige herbezinning op allereerst de eigen Ubuntu-cultuur om vandaaruit de Westerse met openheid tegemoet te treden. Daarbij gaat hij grondig te werk en legt de filosofische vinger op meerdere zere plekken in de Westerse cultuur.
Zo vraagt hij aandacht voor het vervreemdende van taal die in het Westen is opgebouwd volgens het schema ‘onderwerp – werkwoord – lijdend voorwerp’. Bij zorgvuldige beschouwing blijkt deze structuur problematisch te zijn daar ze de werkelijkheid die ze beschrijft in stukjes hakt of fragmentariseert. Zo krijgen leerlingen in Westers georiënteerd onderwijs de wereld in afzonderlijke vakken aangereikt. Ubuntu gaat echter uit van de heelheid van het bestaan en ziet het leven als een stroom waar je als mens niet als een afzonderlijk individu in rond zwemt maar waar je continu deel van uitmaakt. Vanuit dit perspectief zou je kunnen zeggen dat de Westerse mens zich van zijn eigen ankers los redeneert en op drift raakt, met egocentrisme, eenzaamheid en depressiviteit als logische gevolgen.
Ramose ziet het vervreemdende van objectiverend taalgebruik terug in onder meer de Westerse rechtspraak waar de ‘rechtspersoon’ lijkt te worden opgevat als een ‘ding op zich’. In het Ubuntu-recht wordt uitgegaan van de diepe verbondenheid die ons menszijn eigen is en een misdaad geldt dan ook als het uit balans brengen van een betekenisvol evenwicht dat derhalve moet worden hersteld. Dat een zaak kan verjaren wordt vanuit dat perspectief dan ook als onbegrijpelijk ervaren – een verjaringstermijn als een willekeurige norm die ‘losgedacht’ is van de stroom van het leven. Het spreekt voor zich dat van hieruit indringende vragen gesteld kunnen worden aan het Westen met het oog op het koloniale verleden.
De auteur bespreekt onderwerpen als religie, geneeskunde, politiek, ecologie en globalisering vanuit Westers en vanuit Ubuntu-perspectief en daarbij biedt hij de lezer veel stof tot nadenken. De taal die hij hanteert is echter niet eenvoudig. Er komt nogal wat filosofisch jargon voorbij en ook wordt regelmatig gebruik gemaakt van Afrikaanse woorden en uitdrukkingen die niet altijd duidelijk vertaald worden – een verklarende woordenlijst zou het boek toegankelijker hebben gemaakt. Bovendien put Ramose uit een overvloed aan publicaties waaruit hij soms met instemming citeert, maar die hij meestal bekritiseert om zijn betoog te staven. Weinig lezers zullen echter deze citaten in hun oorspronkelijke context kennen, wat het begrijpen van Ramose er niet gemakkelijker op maakt. Als filosofische exercitie lijkt het boek me geslaagd en in academische kringen zal het wellicht bewondering wekken, maar de argeloze lezer zou het spoor bijster kunnen raken. De inleiding van Henk Haenen, die aan de Nederlandse vertaling vooraf gaat, is dan ook geen overbodige luxe.
De filosofie van Ubuntu kan een waardevolle bijdrage leveren aan de ontwikkeling van waarachtige en universele menselijkheid; haar uitgangspunten van organische verbondenheid, principiële gelijkwaardigheid en geleefde solidariteit lijken me onmisbaar voor de toekomst van mensheid en planeet. Dat dit boek serieuze aandacht voor Ubuntu vraagt, is winst en in die zin is het zeer welkom.
