Over het begrip neoliberalisme bestaat verwarring. De politieke tegenstelling bestond na 1945 uit voorstanders van een economie ten behoeve van de gehele gemeenschap op basis van de visie van econoom John Mainard Keynes (1883-1946) en het op het individu gerichte vrije markt kapitalisme op basis van de visie van Adam Smith (1723-1790). Waar Smith vertrouwen had in de totstandkoming van een evenwichtige balans tussen bedrijfswinst, arbeidsloon en prijs, door de werking van de ‘onzichtbare hand van de vrije markt’, constateerde Keynes begin 20e eeuw dat deze ‘onzichtbare hand’ niet kon voorkomen dat arbeiders in volstrekte armoede leefden en dat financiële speculaties crisissen veroorzaakten. Daarom adviseerde hij regeringen om het economisch roer in eigen hand te houden of nemen, algemene nutsbedrijven te beheren en via overheidsverzekeringen op het gebied van ziekte, werkloosheid, invaliditeit en ouderdom een evenwichtige economie te garanderen.
Tot midden jaren zeventig – de wederopbouwjaren – werd dit beleid ten volle uitgevoerd. Daarna neemt de liberale invloed toe en is het systeem afgezwakt, uitkeringen naar beneden bijgesteld en sociale overheidsinterventie verminderd. In de jaren tachtig, met name na de val van de muur in 1989, krijgt een nieuwe vorm van liberalisme, het neoliberalisme de wind mee. De Noord-Amerikaanse econoom Milton Friedman (1912-2006) achtte sociale staatsinterventies als storende factoren in het proces van economische groei. Een bedrijf, zo stelde hij, is in principe gericht op winst maken en is alleen verantwoording schuldig aan haar aandeelhouders.
Was de klassieke liberaal in principe nog de neutrale waarnemer van een autonoom economisch proces, de neoliberaal ging als staat rechtstreeks ingrijpen. Deze keer niet ten bate van de gemeenschap maar ten faveure van het bedrijfsleven. De adviezen van Friedman werden in die jaren overgenomen door veel regeringsleiders. Zijn visie leidde tot verhoging van economische groei. De baten van deze groei kwamen echter praktisch volledig ten goede aan een smalle rijke bovenlaag. De pretentie dat ook de armen uiteindelijk zouden profiteren van de groei door het naar beneden sijpelen van welvaart – in economisch jargon het trickle down effect, is nooit waar gemaakt. In tegendeel: de kloof tussen arm en rijk is gigantisch gegroeid.
Voor steeds meer onafhankelijke economen, zelfs van liberale huize, ontstaat het inzicht dat het neoliberale beleid mislukt is. In feite betekende de financiële crisis van 2008, veroorzaakt door speculatie op de huizenmarkt, het einde van dit systeem. Nu is het neoliberale denken wel dominant, maar zij heeft zeker niet een monopolie op het denken. Dat blijkt wel uit het boek van de broers Berkhout.
Maar zij zijn niet de eersten. Al minstens vijftig jaar strijdt de milieubeweging en de beweging tegen mondiale armoede voor een ander beleid. Ook veel kerkleiders en theologen hebben de christelijke boodschap van “een mens leeft niet van brood alleen” vertaald in politieke druk op regering en bedrijfsleven om te gaan werken aan een duurzame en sociaal rechtvaardige samenleving.
Verheugend en hoopvol is het feit dat de roep om ons weer te concentreren op menswaardig leven, alom klinkt. De beide filosofen verwoorden deze wens in hun eindconclusie en stellen dat we nu “primair produceren omwille van de creatie van economische waarde, en pas in de tweede instantie omwille van de menselijke behoeften”. Volgens deze schrijvers is het mogelijk om de zaak weer om te draaien en een economie te scheppen die in dienst staat van sociaal welzijn en de menselijke behoefte.
De broers Berkhout behandelen het falen van het neoliberalisme, maar de titel van hun boek is niet voor niets ‘Anti Nihilisme’. Zij constateren terecht dat een maatschappelijke visie die niet verder reikt dan economische kostenplaatjes en die burgers alleen benadert als consument, een geestelijke leegte schept en een betekenisloosheid die op termijn alleen maar kan leiden tot onderling wantrouwen en een volkomen desinteresse naar medeburgers.
Het boek toont overtuigend aan dat de meerderheid van mensen, zeker van jonge mensen, niet op deze wijze willen leven en op zoek zijn naar politieke, culturele en geestelijke verandering.
Arthur en Jarmo Berkhout. Anti-nihilisme. Engagement in de 21e eeuw. Uitgeverij Pluim, 2022. € 24,99. 240 pagina’s. ISBN 9789493256217.
