Gerdien Betram-Troost (1979) is hoogleraar Onderwijs in levensbeschouwelijk en pedagogisch perspectief en verbonden aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Siebren Miedema (1949) is emeritus hoogleraar Algemene pedagogiek en godsdienstpedagogiek aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Samen publiceerden zijn in de periode 2017 tot en met 2022 in het Friesch Dagblad 26 essays over onderwijs, vorming, levensbeschouwing en burgerschap. In deze bundel zijn achttien van deze essays geselecteerd en minimaal aangepast. Elf van deze essays zijn geschreven door Siebren Miedema en zeven door Gerdien Bertram-Troost. De essays zijn ook gecategoriseerd naar vier thema’s: Samenleving, onderwijs en religie (vier essays); Burgerschap, diversiteit en inclusiviteit (zes essays); Zorg voor leerkracht en leerling (vijf essays); Niet te missen in het onderwijs (drie essays).
In de inleiding betogen de auteurs dat er iets vreemds aan de hand is als het om onderwijs gaat in Nederland. Aan de ene kant wordt het belang van onderwijs breed erkend: het dient een persoonlijk en maatschappelijk belang. Tegelijkertijd is er een groeiend leerkrachtentekort en is de uitval van recent gestarte leerkrachten hoog. Als belangrijkste verklaring hiervoor noemen de auteurs: “de toegenomen beheersdrang en de vereconomisering van het onderwijs. Kwaliteit van onderwijs lijkt steeds meer gemeten te worden in termen van efficiëntie en ‘harde opbrengsten’.” (p.7) Als alternatief pleiten de auteurs voor waar volgens hen het onderwijs ten diepste voor is: niet ten bate van de economie maar “ter stimulering van de brede vorming van kinderen en jongeren.” (p. 7)
De auteurs leggen de verbinding tussen onderwijs, burgerschap en levensbeschouwing door er herhaaldelijk op te wijzen dat onderwijs over brede vorming gaat, dus ook over burgerschapsvorming, en dat goed burgerschap niet enkel gaat over wetskennis en fatsoensnormen, maar ook over kritische reflectie op mens- en wereldbeeld(en), over levensbeschouwing dus. En ook over hoe de samenleving is, en hoe deze zou moeten of kunnen zijn.
In het boek wijst Siebren Miedema enkele keren op het belang van burgerschapsopvoeding om populisme en de afbraak van democratie tegen te gaan: “Burgerschapsopvoeding kan een belangrijke rol spelen als tegengif tegen snel om zich heen grijpend populisme. Populisme dat diversiteit verafschuwt en dat eenvormigheid, een bepaald soort homogeniteit qua cultuur, taal, nationaliteit en religie verheerlijkt. (…) de democratie zelf, die als kenmerk het vreedzaam samenleven van mensen van diverse herkomst en met verschillende opvattingen heeft, wordt uitgehold en komt op het spel te staan. ” (p. 55)
Gerdien Bertram-Troost verwoordt in het boek enkele keren mooi waarom levensbeschouwelijke vorming relevant is in het onderwijs: “Er is moed nodig om tegen de stroom in te gaan en niet meegesleurd te worden door de waan van de dag. Daarom is het zo belangrijk om te blijven putten uit de wijsheden en inzichten uit levensbeschouwelijke tradities die ons oriënteren op het goede leven” (p. 24)
En: “Jongeren hebben ondersteuning nodig om vanuit de veelheid van waarden en opvattingen tot een eigen positionering te komen. Tradities, geschiedenis en gemeenschap zijn nodig om vanuit de veelheid van waarden en opvattingen tot een eigen positionering te komen. Onderwijs (…) kan hierin zowel inhoudelijk als procesmatig een waardevolle rol spelen. (…) Gesprekken in de klas over wat leerlingen wezenlijk bezighoudt en hoe ze zichzelf willen (leren) verhouden tot diverse tradities kunnen dan persoonlijk vormend zijn voor de leerlingen en tegelijkertijd bijdragen aan hun burgerschapsvaardigheden. Zowel de individuele leerling als de samenleving zijn daarbij gebaat.” (p. 60-61)
Het boek bevat nog vele andere parels van inzichten die het lezen door iedereen die zich bezig houdt met onderwijs, burgerschapsvorming en/of levensbeschouwing de moeite waard maakt. Het boek is van populairwetenschappelijke aard en legt verrassende verbanden tussen academische inzichten en actuele maatschappelijke discussies. De essays kunnen, zoals de auteurs in de inleiding zeggen, voor politici en beleidsmakers een wake up call zijn. Voor verdere studie wordt in de teksten regelmatig verwezen naar ideeën en werken van andere pedagogen, antropologen en religiewetenschappers . Het ontbreekt voor wie academische diepgang wenst helaas wel aan (exacte) bronverwijzingen en een literatuurlijst.
Gerdien Bertram-Troost & Siebren Miedema, Bezield onderwijs – Vorming, levensbeschouwing en burgerschap. 127 pagina’s. Uitgeverij Noordboek, 2022. Dit artikel is oorspronkelijk gepubliceerd op 6 januari 2023 en opnieuw geplaatst in het kader van de Nieuw Wij Zomerherhalingen.
