Recensie van ‘Breekpunt of bindmiddel’

De meeste schrijvers die bijdragen aan de bundel Breekpunt of bindmiddel nemen een genuanceerdere positie in. Ze erkennen de belangrijke rol die religie kan spelen in wat het maatschappelijke middenveld wordt genoemd. Via de band van hun religieuze overtuiging worden mensen betrokken bij de samenleving en kan er gewerkt worden aan verbinding tussen verschillende overtuigingen.

De bundel is ontstaan uit een symposium dat georganiseerd werd door de Stichting Synthesis en de Dialoog Academie. Zoals deze namen al doen vermoeden stimuleren zij actief burgerschap en het overbruggen van maatschappelijke tegenstellingen. De verschillende bijdragen aan het symposium zijn in de bundel verzameld.

Naast meer beschouwende bijdragen over de relatie religie samenleving, vinden we ook een flink aantal verhalen uit de praktijk. Voor een deel uit de lokale politiek. Voor een ander deel betreft het de beschrijving van enkele projecten. Op het lokale niveau blijkt dat de scheiding tussen kerk en staat niet altijd betekent dat religieuze groeperingen geen overheidssteun kunnen ontvangen. Er is subsidie beschikbaar als zij bijdragen aan projecten die op het geheel van de maatschappij zijn gericht en niet bedoeld zijn om religieuze activiteiten te ontplooien. Het hangt een beetje van het lokale beleid af hoe groot die ruimte is en natuurlijk hoe een en ander wordt gedefinieerd. Het blijft wat gekunstelds houden om activiteiten te onderscheiden in religieus en niet-religieus. Ook in het leveren van een bijdrage aan de saamhorigheid in een bepaalde buurt of in de stad, om maar wat te noemen, schuilt een religieuze component. Je doet dat, als kerk of als moskee, vanuit een bepaalde visie op wat goed leven en samenleven is, die mede is ingegeven door je religieuze overtuiging. Alaattin Erdal (CDA-bestuurder in Rotterdam-Charlois) citeert niet voor niets de Turkse dichter Yunus Emre, die al in de 13e eeuw sprak van ‘de liefde voor het geschapene, omwille van de Schepper’. Maatschappelijke inzet wordt religieus gemotiveerd en gestimuleerd.

Het zou goed zijn als dat gegeven door de politiek en de overheid wordt erkend. Maar daarover gaat juist de discussie, met de boven geschetste tendens. Twee bijdragen van inmiddels oud-politici Femke Halsema en André Rouvoet markeren het verschil. De eerste legt de nadruk op godsdienstvrijheid als individueel recht. Voor Halsema betekent dat dat er geen ruimte is voor gewetensdrang. “Godsdiensten die regels voorschrijven aan hun leden gaan daarmee hun boekje te buiten: Godsdienst is niet vrij als deze gepaard gaat met gewetensdwang en met een groot aantal leefregels en voorschriften die moeten worden nageleefd om respect van de geloofsgenoten te kunnen krijgen” (p. 72). Dat klinkt redelijk, maar feitelijk betekent dit dat alleen een vrijzinnige geloofsbeleving van haar ruimte krijgt. Op die manier wordt het appellerende aspect dat in elke godsdienst of moraalleer aanwezig is, vakkundig ontmanteld. Rouvoet is meer geneigd om de ongemakkelijke verschillen te laten bestaan. Volgens hem schuilt hierin de kracht van een democratische samenleving: “Een tolerante samenleving bewijst zich immers juist dan, als je ondanks botsende meningen en gedragingen toch met elkaar een (vreedzame) samenleving vormt. Zeker van overheidswege behoort daartoe ruimte te worden gegeven (…) Zolang mensen hun vrijheden niet gebruiken om de strafwet te overtreden of om anderen klaarblijkelijk tegen hun zin in hun vrijheden te beperken, is er voor overheidsoptreden in principe geen grond”. (p. 79-80)

De karakter en de opzet van het boekje maken dat er geen eensluidende conclusies uit rollen. De gevarieerdheid van invalshoeken levert daarentegen een aardig overzicht op van de verschillende posities die in het debat over de rol van religie in de samenleving worden ingenomen en hoe dat in de praktijk soms gestalte krijgt.

In de bijdrage van Rudolf Setz, oprichter van Stichting Present die inzet van burgers paart aan concrete hulpvragen op lokaal niveau, wordt de kracht van initiatieven die vanuit de samenleving ontstaan nog eens geschetst. Het is belangrijk dat dit soort maatschappelijke initiatieven worden ondersteund, want hier liggen de kansen voor nieuwe sociale verbanden. Juist in de huidige politieke verhoudingen lijkt het ontwikkelen van nieuwe vormen van maatschappelijke verbondenheid des te urgenter.