Hedendaagse filosofen hebben het pad van de klassieke secularisatiethese inmiddels verlaten. De idee dat religie vanzelf verdwijnt onder de toenemende druk van rationalisering en verwetenschappelijking is achterhaald. In Noord-Amerika heeft deze overigens nooit veel overtuigingskracht gehad, vanwege de eigen rol die het (christelijk) geloof daar altijd in de maatschappij heeft gehouden. De vraag is dus niet of, maar hoe religies hun plaats innemen in het maatschappelijk verband en welke rol ze daarin spelen. Is religie alleen iets voor de privé-sfeer, achter de voordeur, of heeft ze een gerechtvaardigde functie in een moderne, en dus seculiere, dat wil zeggen religieus neutrale, samenleving?
Grofweg zijn er twee verschillende modellen om deze verhouding te ‘regelen’. In het Woord vooraf, licht Guido Vanheeswijck ze toe. In het republikeinse model wordt, vanuit de traditie van de rationalistische verlichting, streng vastgehouden aan de scheiding tussen kerk en staat, de absolute neutraliteit van de staat. Vandaar een huiver voor religieuze symbolen in de publieke ruimte (hoofddoekverbod) en een neiging om het religieuze tot de privé-sfeer te beperken.
In het liberale model is er een meer ontspannen houding ten opzichte van religieuze opvattingen en uitingen. De vrijheid van godsdienst en meningsuiting wordt zo belangrijk geacht, dat deze ook in de publieke sfeer de ruimte moet krijgen. Het respect voor ieders opvatting waarborgt dat er in de pluraliteit van meningen en overtuigingen door de overheid geen voorkeur voor de een of de andere wordt uitgesproken.
De twee benaderingswijzen kun je terugvinden in respectievelijk de Franse en de Amerikaanse samenleving.
Leven en werk van Jürgen Habermas staan in het teken van de verdediging van de rationalistische verlichting. De laatste jaren zie je een verschuiving in zijn waardering van de religie. Hij erkent dat religie een bijzondere bijdrage kan leveren aan het publieke debat, vooral in de motivatie waarmee mensen zich maatschappelijk engageren. Tegelijk vindt hij wel dat religies hun argumenten in seculiere (rationele) taal moeten gieten, om mee te mogen doen.
Charles Taylor vindt het vreemd dat een dergelijke eis wordt gesteld. Religies hebben een eigenheid die evenveel recht heeft als de eigenheid van andere levensovertuigingen. Hij baseert zich daarvoor op de drieslag van de Franse revolutie: vrijheid, gelijkheid en broederschap, wat voor hem betekent: “De bescherming van mensen in hun toebehoren tot en/of uitoefening van eender welke levensbeschouwing die zij kiezen of waarin zij zichzelf bevinden; de gelijke behandeling van mensen ongeacht hun keuze en het gehoor bieden aan allen” (p. 54). Vanwege dat laatste pleit hij voor een publiek debat waarbij allerlei bijdragen, die zich willen committeren aan de genoemde uitgangspunten, evenveel recht van spreken hebben, ook als ze uit een religieuze koker komen.
De twee andere deelnemers aan het debat, Judith Butler en Cornel West, zijn onder ons minder bekend. Met name de eerste levert een interessante bijdrage, waarin ze de verhouding jodendom, joodsheid en zionisme in kaart brengt. Voor haar is de notie die in “de traditie van het diaspora-jodendom is ontwikkeld, van eminent belang voor de discussie die in dit boek wordt gevoerd. Het gaat om de ervaring dat je identiteit altijd bepaald wordt door de verhouding met de ander, waarmee en waartussen je leeft. “Het kan zijn dat het gevoel tot die groep te behoren een bepaalde verhouding tot de niet-jood met zich meebrengt en dat deze manier om het probleem van de alteriteit te benaderen, fundamenteel is voor wat het betekent om tot de joodsheid zelf te ‘behoren'” (p. 110).
Dit inzicht kan ons helpen, pluraliteiten in allerlei verschijningsvormen te koesteren in plaats van deze uit te willen vlakken.
De diverse bijdragen zijn geen gemakkelijke kost. De wat stroeve vertaling helpt daar ook niet echt bij. Niettemin biedt deze uitgave prikkelende uitdagingen “… om de manier waarop we denken en handelen te laten overeenkomen met onze diepste waarden of morele engagementen” (p. 167).
Klik hier voor de boekgegevens of om het boek te bestellen.
