Recensie van ‘Gesluierde vrijheid’ van Naema Tahir

Naema Tahir is werkzaam als mensenrechtenjurist en auteur van onder meer Een moslima ontsluiert (2005) en romans als Eenzaam heden (2008) en De bruid (2011). Net zoals in Een moslima ontsluiert combineert ze in Gesluierde vrijheid een persoonlijke en journalistieke aanpak in een boek over moslimvrouwen tussen traditie en moderniteit. Haar eigen multicontinentale levensgeschiedenis zorgt ervoor dat ze verschillende ‘brillen’ op kan zetten, ook als het om complexe onderwerpen gaat als ‘de moslima in de moderne wereld’. Zoals gezegd komt die moslima vooral aan bod in relatie tot haar vrijheid ten aanzien van hoofddoek en huwelijk. Daarbij gaat het over verschillende huwelijksvormen: gearrangeerd huwelijk, genotshuwelijk en interreligieus huwelijk.

Hoe je je eigen vrijheid bewust kunt inperken, beschrijft Tahir prachtig in het hoofdstuk ‘Vrije meningsuiting’ aan de hand van de reacties op het manuscript van haar eigen boek Groenkapje. Nadat ze had gemerkt dat bepaalde elementen hierin haar beoogde publiek onbehaaglijk deed voelen, deed ze aanpassingen: “… niet uit angst maar uit liefde, uit beschaving (…) Is dat zelfcensuur? Me dunkt van niet. Ik houd me in uit liefde voor mijn naasten. Ik ben namelijk niet een individu, los van welke groep ook. Ik hoor ergens bij. Ik ben verbonden” (p. 55). Zo ook de vele moslima’s die Tahir in haar boek een stem geeft. Zij leveren een deel van hun individuele keuzevrijheid in, maar doen dit vaak uit respect en liefde voor hun ouders, en om niet de band met hun familie en gemeenschap te verliezen. Een ander belangrijk, maar niet onbekend punt dat Tahir in haar boek maakt, is dat er ook zoiets is als religieus feminisme en dat er moslima’s zijn die “vrouw [willen] zijn en vrijheid hebben maar wel midden in de traditie staan” (p. 128). Zij noemt deze vrouwen ‘nisaïsten’, van nisa, het Koranische woord voor ‘vrouwen’.

Gesluierde vrijheid is een zeer leesbaar boek, waarin Tahir genuanceerde oordelen geeft waar het de frictie tussen ‘westerse’ waarden en ‘oosterse’ tradities – waarin religie en cultuur vermengd zijn – betreft. Hoewel je nooit alle perspectieven aan bod kunt laten komen, viel er wellicht nog wat meer te nuanceren. Tahir is behoorlijk positief over wat er voor moslima’s in het westen mogelijk is – met of zonder dubbelleven – maar je kunt je toch afvragen of er niet nog teveel gebeurt uit naam van respect voor traditie en ouders/gemeenschap, waarbij het recht op vrije meningsuiting en het recht op zelfbeschikking veel te veel in het geding zijn en het vrouwelijk individu de kans loopt vermorzeld te worden tussen traditie en moderniteit.
Daarnaast spreekt Tahir vooral over de binding met (de cultuur van de) familie en gemeenschap, maar die binding geldt niet voor alle westerse moslima’s in dezelfde vorm en mate. Denk hierbij bijvoorbeeld aan tot de islam bekeerde westerse vrouwen (zie hiervoor onderzoek van cultureel antropoloog Vanessa Vroon) of dochters uit interreligieuze/-culturele huwelijken. Ten slotte kun je wel stellen dat de Koran ruimte biedt voor interpretatie, zoals in het geval van een huwelijk tussen een moslimvrouw en een niet-moslimman, maar de overgrote meerderheid van moslims zal een andere interpretatie dan die zij kennen, hoogstwaarschijnlijk niet accepteren. En hoe zorg je ervoor dat iemand met andere interpretaties in aanraking komt zonder dat die op voorhand al worden afgewezen? En is er niet ook zoiets als het recht op een traditionele interpretatie? Zomaar wat vragen die opkomen…

Volgens Tahir werken overal ter wereld mannen en vrouwen samen voor hun emancipatie en lotsverbetering en slaan seculiere en religieuze feministen steeds vaker de handen ineen “om vrouwen vooruit te helpen, om emancipatie en gelijkheid te bereiken in hun lokale gemeenschap, hun eigen culturele en religieuze tradities” (p. 133). Het Nederlandse debat, zo stelt Tahir, “weet nog niet zoveel van deze verbindingen en de vooruitgang die erdoor geboekt wordt. Verhalen uit het veld horen dus een prominente positie te krijgen in het debat” (p. 133). Haar boek is in ieder geval een bijdrage aan dit debat, al kun je hier natuurlijk wel de kanttekening bij plaatsen dat je hierbij steeds in het oog moet houden over welk soort debatten het hier gaat en wie de doelgroepen en deelnemers zijn.

Het is overigens niet zo dat er helemaal geen debat is. Over de hoofddoek, het feminisme van moslimvrouwen en vrouwvriendelijke interpretaties van religieuze bronnen hebben moslima’s als Ceylan Weber, Stella van de Wetering, Pé Mullenders al twintig jaar, en recenter iemand als Anne Dijk, gepubliceerd en gesproken, veelal in het kader van publicaties of activiteiten voor de Nederlandse moslimvrouwenorganisatie Al Nisa. Op www.nieuwemoskee.nl is nog het artikel uit het maandblad van Al Nisa te vinden van Pé Mullenders over het huwelijk tussen een moslimvrouw en een niet-moslimman, een onderwerp dat Tahir ook bespreekt, maar dan met minder aandacht voor wetenschappelijke bronnen. Door Tahir geraadpleegde en aanbevolen bronnen zijn overigens achter in het boek vermeld.