In Het gepassioneerde leven van Hannah Arendt staat de liefde centraal. Het is één van de dragende thema’s uit haar werk. De liefde voor de wereld (amor mundi) of de liefde voor het leven. Haar speciale hartstocht voor het politieke denken, waar ze steeds weer naar terugkeerde. Bekend is dat ze zichzelf niet als filosofe zag, maar als politiek denker. Omdat dit zo’n belangrijk thema voor haar is, maakt het nieuwsgierig hoe liefde en vriendschap in haar privéleven een rol spelen.
Berding besteedt daarom aandacht aan haar liefdesrelaties. Ze trouwde op jonge leeftijd met Günther Stern (ps. Anders). Een niet bijzonder gelukkig huwelijk. Daarvóór had ze al een geruchtmakende affaire met haar leermeester Martin Heidegger achter de rug. Haar tweede huwelijk, met Heinrich Blücher, hield wel stand. Hoewel de beide echtelieden sterk van elkaar verschilden, hadden ze een hechte band en vormde deze relatie voor Arendt een belangrijk basis in haar leven. De gedeelde ervaringen van oorlog, vlucht en ballingschap bond hen samen.
Daarnaast zijn er vriendschappen die voor haar van bijzondere betekenis waren. Met name die met schrijfster Mary McCarthy in Amerika en die met Gershom Scholem, kenner van de Joodse traditie, die al voor de oorlog van Duitsland naar Israël emigreerde, springen eruit. De relatie met de laatste werd in de nasleep van haar geruchtmakende Eichmann-publicatie danig onder druk gezet en bloedde dood. Arendt had als journalist het proces tegen het Nazi-kopstuk meegemaakt en noemde Eichmann de verpersoonlijking van de ‘banaliteit van het kwaad’. Dit tot grote woede van vele Joden, waaronder Scholem, die vond dat ze veel te naïef was en zich ergerde aan haar kritiek op het zionisme.
Naast deze persoonlijke relaties komt het thema liefde ook aan bod in haar publicaties. Arendt’s proefschrift aan het begin van haar carrière ging immers over het ‘liefdesbegrip bij Augustinus’, een specialistisch en nogal lastig te interpreteren geschrift. Maar Berding leest hier al haar passie voor de wereld in terug, een thema dat later een nadrukkelijke rol zal spelen. Amor Mundi was de aanvankelijke titel voor wat als The Human Condition (1958) één van haar hoofdwerken is geworden. Daarnaast ziet hij in de manier waarop ze de verschillende vormen van liefde bij Augustinus onderscheidt een voorbode van haar vermogen om met allerlei verschillende mensen contact te onderhouden (p.26). Eerlijk gezegd komt mij dit wat gezocht over.
Liefde en vriendschapsgevoelens koesterde Arendt ook voor de kunsten. Berding besteedt aandacht aan haar poëzie, volgens hem ‘een volwaardig deel van haar oeuvre’. De meeste kenners van haar werk denken daar anders over, want de relevantie van haar werk wordt meestal niet in haar gedichten gezocht. Het is mooi dat hij een aantal van haar liefdesgedichten citeert, met bijgeleverde vertaling, zodat de lezer daar zelf een oordeel over kan vellen.
Door heel dit boek heen voel je de sympathie en de bewondering die Berding voor Arendt koestert. Zijn boek, met liefde geschreven, zet het allemaal nog eens op een rijtje, zonder echt iets nieuws toe te voegen bij wat er al bekend is over het leven en werk van Arendt. Jammer is dat de schrijver zich soms verliest in onnodige details, met name in het hoofdstuk over Günther Anders, dat te lang is uitgevallen, zeker in verhouding met de aandacht voor anderen die voor het leven en werk van Arendt veel belangrijker zijn geweest.
Niettemin bewijst Berding opnieuw dat leven en werk van Hannah Arendt een onuitputtelijke bron blijven om door geraakt en uitgedaagd te worden.
Joop Berding. Het gepassioneerde leven van Hannah Arendt. Liefde, vriendschap en de wereld. Gompel & Svacina, Antwerpen/’s-Hertogenbosch 2024. 242 pag. € 28,50.
