Recensie van ‘Radicale secularisatie?’

Nog steeds zijn er aanhangers van deze klassieke secularisatietheorie. Maar de meeste hedendaagse godsdienstsociologen en cultuurfilosofen erkennen dat religie niet zomaar verdwijnt en dat de relatie tussen moderniteit en religie ingewikkelder is dan de oude secularisatiethese veronderstelt.

In de bundel Radicale secularisatie? krijgen we de visie van tien cultuurfilosofen gepresenteerd op de rol van religie in de hedendaagse samenleving. Geen van hen hangt nog de secularisatietheorie in oude vorm aan.

Bij Jürgen Habermas is dat fraai zichtbaar. Afkomstig uit de traditie van de kritische theorie, is hij in zijn vroege werk van mening dat religie verder af zal sterven naarmate het rationele en wetenschappelijke wereldbeeld veld wint. In later werk plaatst hij, tot verrassing van velen, opeens de religie weer in de aandacht. Niet dat hij van mening is dat religie ’terugkeert’, zoals sommigen beweren. Maar wel erkent hij nu “dat religieuze tradities ook vandaag zeggingskracht hebben als het gaat over morele intuïties die te maken hebben met de kwetsbaarheid van de mens en van het menselijk samenleven” (p. 205). Habermas stelt aan religieuze tradities de voorwaarde dat ze “de autonomie en het gezag van de wetenschap erkennen als bron van kennis van de wereld. De religie moet ervoor zorgen dat geloofsovertuigingen en wetenschappelijke kennis elkaar niet tegenspreken.” Tegelijkertijd houdt hij de wetenschappers voor “dat ze de irrationaliteit van religieuze wereldbeelden niet kunnen aantonen” en “dat religies erkend moeten worden als bewaarplaatsen voor betekenissen die nog niet uitputtend vertaald zijn in seculiere filosofische taal” (op dezelfde plaats, cursivering BA).

Ook al citeren we de weergave van zijn denken en niet Habermas zelf, duidelijk mag zijn dat hier de spanningen tussen religie en moderniteit volop aanwezig zijn. De vraag is of Habermas toch niet nog teveel vastzit in het oude schema, wat hem verhindert om aan religie en religieuze praktijken een zelfstandige rol in de moderne samenleving toe te kennen. Tegelijk zijn hiermee de kaders gegeven waarbinnen de discussie zich momenteel afspeelt.

In een inleidend artikel op de bundel, worden de inzichten van de besproken cultuurfilosofen geplaatst in het kader van de verschillende opvattingen en waarderingen van secularisatie. Strikt genomen betekent secularisatie het proces waarin de politieke invloed van de kerk afneemt en kerkelijke bezittingen en macht in ‘wereldse’ hand komen. In de 19e eeuw krijgt de term secularisatie naast deze neutrale betekenis er een waardebepaling bij. Religie wordt in het licht van de opkomende wetenschap als iets achterhaalds gezien, waarvan afscheid genomen moet worden. Ofwel sterft ze vanzelf af, ofwel moet ze bestreden worden. In een moderne wereld neemt de wetenschap de rol van de religie over.

Daarnaast is er een groep denkers die secularisatie niet ziet als een vijand maar als een uitvloeisel van de christelijke religie en een logische ontwikkeling daarvan. Met name de toekomstgerichte, eschatologische, christelijke heilsopvatting is van invloed op het westerse vooruitgangsgeloof, dat in de moderniteit ook zijn kwalijke kanten toont in ideologieën die met geweld hun ideaal willen realiseren.

Anderen zien de kiemen van de secularisatie niet zozeer in de wetenschappelijke 19e eeuw, maar al veel eerder ontstaan. Reeds in de Middeleeuwen komt het proces van onttovering van de wereld op gang, als de experimentele wetenschap veld wint, de wereld wordt vergroot door ontdekkingsreizen en wetenschappelijke uitvindingen en de geloofsbeleving meer persoonlijk wordt beleefd.

In de bundel komen deze verschillende ideeën in de bespreking van even zovele denkers terug. Ze cirkelen allemaal om de genoemde thema’s, maar kiezen uiteraard een eigen benadering.
Niet allemaal zijn ze naar mijn mening even relevant voor het onderwerp van de bundel (Milbanks, Cantwell Smith) of even toegankelijk geschreven (Agamben). Maar met name de visie van Jean-Luc Nancy, die graag de rede ‘open’ wil houden en voor wie religie datgene is wat dat waarborgt, als die van Marcel Gauchet, die het religieuze concept van ’transcendentie’ benadrukt waardoor er altijd een besef van het andere blijft dat een grens stelt aan de menselijke autonomie, zijn wat mij betreft stimulerend. Hun inzichten en dat van de andere behandelde denkers (Luc Ferry, Gianni Vattimo, Charles Taylor en René Girard) laten zich niet samenvatten in één notie of enkele zinnen, zonder ze groot onrecht te doen.

Deze bundel biedt meer dan voldoende uitdaging om onze gedachten over de rol en betekenis van religie in de context van de moderne maatschappij te scherpen en verder te ontwikkelen.