Recensie van ‘Schokeffecten’ van Wouter Kusters

Het is een vraag om eens goed voor te gaan zitten. Eentje die het best tot zijn recht komt in een contemplatieve stemming. Zet eens het laatste album van de Japanse componist Ryuichi Sakamoto op, die te horen kreeg dat hij een ongeneeslijke vorm van kanker heeft en vervolgens een van de mooiste werken uit zijn oeuvre creëerde. Een sublieme manier om met verlies om te gaan, net als Kusters driedelige boek dat zich laat lezen als een filosofische verwerking van diepe rouw.

In het eerste deel beschrijft Kusters in detail de ecologische schok die hij in 2014 beleefde. Enorm veel leven in de oceanen gaat verloren, veel vlinder- en andere insectenpopulaties zijn ingestort, honderdduizenden unieke plant- en diersoorten zullen zonder ingrijpen uitsterven, en extreme hitte bedreigt in toenemende mate vele honderden miljoenen mensen.

Opeens komt het binnen. Klimaatverandering is extreem en wordt alleen maar erger. Plotseling beseft Kusters dat dit slechts een greep is uit een bizarre reeks gevolgen. Zelfs een zogenaamd ‘beperkte’ mate van klimaatopwarming van 1,5 graden opwarming heeft al catastrofale en deels volstrekt onomkeerbare gevolgen voor veel leven op Aarde. Momenteel koersen we zelfs af op een apocalyptische 2,5 tot 3 graden opwarming.

In tegenstelling tot auteurs die in de ontkenning schieten of meteen naar allerlei (schijn)oplossingen grijpen, staat Kusters juist langdurig bij zijn schokkende ervaring stil. Wat betekent het voor zijn leven? Wat is in het licht van de ecologische crisis nog zinvol en wat niet meer? Het levert een lovenswaardige en gedetailleerde zoektocht op.

Sterk en voor mij herkenbaar zijn de passages waarin Kusters beschrijft hoe hij niet serieus genomen wordt door zijn omgeving wanneer de ernst van klimaatverandering ter sprake komt. ‘Ze bedenken er vast wel wat op,’ krijgt hij onder andere te horen. Het wordt hem duidelijk dat velen een pantser dragen waarop de klimaatwerkelijkheid afketst. Een ronduit bevreemdende en eenzame ervaring. Vaak wordt gedaan alsof de individuele boodschapper een persoonlijk probleem heeft. Soms wordt hij voor gek verklaard of zelfs aangevallen. De boodschap dat we allemáál een fundamenteel probleem hebben dringt niet door.

Dat de ernst van de zaak regelmatig wordt verdrongen heeft ermee te maken dat klimaatverandering niet alleen een ‘kleine’, louter feitelijke waarheid is. Het is ook een ‘Grote Waarheid’ die simpel gezegd je hele wereldbeeld en levenshouding op zijn kop zet. Pas als deze ‘Grote Waarheid’ doordringt, wordt ook je pantser doorbroken; klimaatverandering raakt je dan voluit. Plotseling blijk je écht – en niet alleen denkbeeldig – in dezelfde kosmische tuin samen te leven met alle andere levende wezens. Je voelt je wezenlijk onderdeel van een groter geheel dat niet ophoudt bij denkbeeldige landsgrenzen of de eigen soort. Enerzijds een schitterend besef, anderzijds knaagt het dat zoveel moois kapot wordt gemaakt.

Over dat knagende gevoel gaat het tweede deel, waarin zinnige dingen staan over aan klimaatverandering gerelateerde vormen van trauma, angst en depressie. We dienen ruimte te maken in onszelf en voor anderen om schokkende maar niettemin realistische gevoelens van ecologisch verlies een plek te geven.

Een compassievolle insteek, die in het beste geval ook maatschappelijke conflicten transformeert. Bij klimaatverandering gaat het volgens Kusters aanvankelijk minder om wij versus zij en meer om ‘wij versus wij’, waarmee hij bedoelt dat we een worsteling met onszelf aangaan opdat we tot inkeer komen. Cruciaal daarbij is het vermijden van zowel een vluchtreactie (alle vormen van klimaatontkenning) als een vechtreactie (meteen in de oplossingsmodus schieten). ‘Bevries’, is zijn advies. Bezint eer ge begint. Sta langdurig stil bij de klimaatcrisis en laat al je ontluikende ecologische emoties eens grondig bezinken.

Het is wel de vraag of klimaatverandering in het rijke westen vooral moet leiden tot een confrontatie met de eigen sterfelijkheid en die van ‘de mensheid’, zoals Kusters soms suggereert. Liefst 98% van de mensen die door toedoen van klimaatverandering komen te overlijden leeft namelijk in armere landen die er het minst aan hebben bijgedragen. Voor hen is de opwarming van het klimaat veel vaker een existentiële kwestie van leven en dood, voor rijkere westerlingen is het eerder een diepgaand moreel probleem.

Wanneer de realiteit van de ecologische crisis binnendringt kan dit tot ‘morele verwonding’ leiden. Men komt dan tot de onthutsende ontdekking dat de huidige maatschappelijke orde botst met diep gekoesterde waarden als menswaardigheid en de intrinsieke waarde van andere levende wezens. Neem alleen al de fossiele miljardensubsidies van de Nederlandse overheid, die aantoonbaar mensen doden. Dat is beslist schokkend.

Om de traumatiserende verbijstering die zulke feiten teweeg brengen te verwerken blijft het essentieel om niet te snel door te willen gaan met je leven. Publiekelijk en herhaaldelijk je morele zorgen kenbaar maken is het devies. Niet alleen omdat gedeelde smart halve smart is, maar ook omdat zo de maatschappelijke moraal de goede kant op kantelt. Hét inspirerende voorbeeld is de beroemde speech van Greta Thunberg, die het makkelijker heeft gemaakt om in het westen over klimaatemoties te praten.

Kusters steekt mensen met ernstige klimaatzorgen een hart onder de riem. Het is namelijk een teken van emotionele volwassenheid als men met ecologische rouw leert omgaan. Sterker nog, depressieve klimaatgevoelens zijn niet alleen realistisch, ze zijn ook bij uitstek ‘de plek waar er iets nieuws kan groeien’ tijdens en na een langdurige persoonlijke worsteling. Daarmee slaat hij de spijker op zijn kop. Je ervaring van de werkelijkheid kan langzaam maar zeker ‘voller’ en intenser worden. Ervaringen van ecologisch verlies onderstrepen namelijk de band die mensen altijd met de natuur hebben gehad, maar die we in de moderne tijd veronachtzamen.

In het derde deel wordt een ander beeld geschetst van tijd, die we in de moderniteit zien als een stijgende lijn. Wat gebeurt er als we afscheid nemen van dat te simpele beeld?

In elk geval blijkt het enkele eeuwen geleden ontstane idee van eenduidige vooruitgang onhoudbaar. Achteruitgang, vervuiling en verval maken net zo goed onderdeel uit van de recente geschiedenis en ons heden. Denk alleen al aan de historische ontwikkeling van katapult tot kernwapen, en de onomkeerbare achteruitgang die plaatsvindt wanneer door toedoen van menselijk handelen ecosystemen instorten en unieke soorten worden uitgeroeid. Hoe je het ook wendt of keert, dolfijnen en bonobo’s hebben zoiets nooit geflikt.

Waar is het dan in vredesnaam misgegaan? Omdat niet één specifiek punt in de tijd valt aan te wijzen waaiert het boek uit en worden verschillende geschiedenissen en theorieën onder de loep genomen. Een gedetailleerde bespreking daarvan voert hier te ver, al valt wel op dat ondanks de verscheidenheid aan perspectieven vooral witte mannen aan bod komen. Wellicht is dat deels onvermijdelijk, maar zwarte antikoloniale denkers, inheemse stemmen en vrouwelijke filosofen hadden best meer ruimte mogen krijgen.

Neem het werk van Judith Butler, waarin zij wijst op het bestaan van bepaalde denkvensters die de waarde van andere mensenlevens verminderen. Als zwarte levens er écht toe deden hadden rijke landen sneller en steviger klimaatbeleid moeten voeren. Het zijn immers vooral zwarte levens die door klimaatverandering worden bedreigd.

Niettemin zet dit deel van het boek aan tot diepgaande bezinning. Het zal weinig verbazing wekken dat de totstandkoming van de ecologische crisis nauw samenhangt met het ontstaan van oneindige economische groei op een eindige planeet. Dat probleem omvat veel meer dan klimaatverandering. Zelfs als de schadelijke gevolgen voor het klimaat drastisch worden beperkt, dan nog gaat wereldwijde economische groei altijd gepaard met méér ecologische schade. Duurzaamheid en eeuwige economische groei gaan op wereldschaal zo goed als zeker niet samen, constateerde het Europese Milieuagentschap een paar jaar terug.

We zullen onszelf opnieuw moeten afvragen wat we waardevol vinden. De ontwaarding van geld (inflatie) houdt de gemoederen nu vaak meer bezig dan de ontwaarding van allerlei wezenlijke zaken. Het is gelukt om dieren tot industrieel vlees te reduceren, planten en bomen tot ‘brandstoffen’, en Aarde tot grondstoffenreservoir en planetaire dumpplaats. In sommige bedrijven spreekt men tegenwoordig over ‘human resources’ in plaats van over personeel. Zo gaat zonder dat we het beseffen telkens iets van waarde verloren.

Hoe kunnen we de veelzijdige rijkdom van natuur en het leven op Aarde in ere herstellen? Schokeffecten lezen is in elk geval een uitstekende eerste stap. Duurzame bezinning kan tot allerlei nieuwe activiteiten leiden waar je eerst niet aan dacht of die je misschien tegenstonden, zoals demonstreren of het aanschaffen van tweedehands spullen. En ongetwijfeld zal je bepaalde dingen achterwege laten of anders doen.

Het boek sluit af met een schitterend citaat van de auteur Clive Hamilton. ‘Ik roep niet zozeer op tot een andere ethiek; ik roep op tot een ander soort oriëntatie op de Aarde, een waarin wij ten diepste onze buitengewone macht en unieke verantwoordelijkheid begrijpen.’ Gelukkig zijn wij in staat, aldus de Duitse filosoof Hans Jonas, een hernieuwd ‘besef van heiligheid’ van Aarde te cultiveren.

Zo raak je als lezer aan het eind van de rit toch troostrijk gestemd, muzikaal goed verklankt op een album als Healing is a Miracle van Julianna Barwick. Ook nu het niet goed gaat met grote delen van de wereld is ergens troost te vinden, al moet je tegenwoordig wel goed zoeken. Wouter Kusters gidst je door het dal.